گروه نرم افزاری آسمان

پاورقی





[1] این موضوع در کتاب پرسش‌های اساسی جنگ بررسی شده است.
[2] عناوین چهار جلد منتشر شده عبارت است از: پرسش‌های اساسی جنگ، اجتناب‌ناپذیری جنگ، علل تداوم جنگ، روند پایان جنگ.
[3] روش مواجه با جنگ هم اکنون دچار عارضه‌ای شده است که عموما در مواجهه با مسائل اساسی و تاریخی به صورت نفی یا تأیید مطلق مشاهده می‌شود. امید است این موضوع به صورت جداگانه بررسی شود.
[4] مجموعه پنج جلدی «خونین‌شهر تا خرمشهر»، «خرمشهر تا فاو»، «فاو تا شلمچه»، «شلمچه تا حلبچه» و «پایان جنگ» در سال‌های 1365 تا 1374 تحقیق و نگارش شد.
[5] در سال 1375 تحقیق و نگارش انجام شد.
[6] دکتر محسن رضایی فرمانده اسبق سپاه معتقد است ناگفته‌هایی از جنگ وجود دارد که مانند جعبه سیاه است که باید آن را گشود.
[7] مایکل هاوارد، کلاوزویتز (و نظریه جنگ)، ترجمه غلامحسین میرزا صالح، انتشارات طرح نو، 1377، ص 63 و 64.
[8] استیون لوکس، قدرت، فر انسانی یا شر شیطانی، ترجمه فرهنگ رجایی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1370، ص 27 و 28 (مقدمه تحلیلی استیون لوکس).
[9] جیمز در دریان، «ارزش امنیت در دیدگاه‌های هابز، مارکس، و نیچه و بودریار»، ترجمه حمید حافظی، فصلنامه فرهنگ اندیشه، پاییز و زمستان 1380، شماره 3 و 4، ص 198.
[10] ی. س. ونتسل، نظریه بازی‌ها و کاربرد آن در تصمیم‌گیری‌های استراتژیک، ترجمه‌ی جلیل روشندل و علیرضا طیب، نشر قومس، بهار 1373، ص 5.
[11] رضا سیاوشی «گسست 57، چرخش دوم خرداد و آینده آن»، سایت ایران امروز،
19 / 3 / 1383، ص 4 و 5، نقل به مضمون از هگل.
[12] همان، ص 1.
[13] این موضوع در کتاب اجتناب‌ناپذیری جنگ ایران و عراق، جلد دوم از مجموعه نقد و بررسی جنگ، مورد بررسی قرار گرفته است.
[14] این موضوع در کتاب «علل تداوم جنگ» جلد سوم از مجموعه نقد و بررسی جنگ تا اندازه‌ای بررسی شده است.
[15] این موضوع در جلد چهارم از مجموعه نقد و بررسی جنگ تحت عنوان «روند پایان جنگ» بررسی شده است.
[16] چارلز رینولدز در مقاله «سیاست و استراتژی» به دو روش کلاسیک و علمی اشاره می‌کند. از نظر وی در شکل نخست، مطالعه اقدامات گذشته با تعمیم زمانی صورت می‌گیرد. منبع آگاهی در این رویکرد منتج از مطالعه دقیق و اجرا و هدایت جنگ‌هاست. این رویکرد صراحتا به تدوین نظریه‌ای برای جنگ یا عمل به جنگ نمی‌پردازد. در رویکرد دوم، نظریه‌ای به طور آشکار یا ضمنی پیگیری می‌شود که خود براساس عقلانیتی تعمیم یافته در پی توضیح نحوه ارائه‌ی جنگ است. از نظر وی دو رویکرد در یک چیز با هم اشتراک دارند. هر دو آنها مرجعی هستند برای ارائه‌ی رهنمود در خصوص استفاده صحیح از خشونت یا تهدید به آن برای نیل به هدف مورد نظر که شاید موجب منفعت یا ایجاد برخی شرایط محدود کننده شوند.
(ترجمه علیرضا فرشچی، فصلنامه مطالعات دفاعی - امنیتی، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران، پاییز و زمستان 1382، ص 36 و 37).
[17] دکتر محمدرضا تاجیک، مدیریت بحران، انتشارات فرهنگ گفتمان، 1379، ص 190.
[18] کریس براون «با تأملی در الگوهای تصمیم‌گیری، نسبت دولت و سیاست خارجی» ترجمه سید سعادت حسینی، فصلنامه راهبرد، مرکز تحقیقات استراتژیک، بهار، 1383، شماره 31، ص 130 و 131.
[19] مأخذ 1، ص 49.
[20] مایکل برچر، بحران در سیاست جهان: ظهور و سقوط بحران‌ها، جلد اول، ترجمه میرفردین قریشی، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1382، مقدمه، ص یازده.
[21] همان.
[22] همان، ص 15.
[23] همان، ص 15.
[24] همان، ص 15.
[25] همان، ص 57.
[26] همان، ص 57 و 58.
[27] همان، ص 58.
[28] همان، ص 58.
[29] همان، ص 59 58.
[30] همان، ص 59.
[31] همان، ص 59.
[32] مایکل برچر، بحران در سیاست جهان، جلد دوم، ترجمه حیدرعلی بلوچی، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1382، ص 268 و 269.
[33] همان، ص 146 و 147.
[34] همان، 267 و 268.
[35] نک: نمودارهای 2،1 و 3 (ص 38 تا 40).
[36] برخی از محققان بحران را با رویکرد تصمیم‌گیری تعریف کرده‌اند. در واقع برداشت تصمیم‌گیرندگان، روش و چگونگی تصمیم‌گیری آنها را در برابر بحران مشخص می‌کند.
[37] دکتر محمدرضا تاجیک، مقدمه‌ای بر استراتژی‌های امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، رهیافت‌ها و راهبردها، جلد اول، مرکز بررسی‌های استراتژیک،1381، ص 51 و 52.
[38] مأخذ 4، ص 82.
[39] الی ویور در بررسی امنیتی و یا غیرامنیتی کردن موضوعات طرح پرسش می‌کند که چه عاملی یک چیز یا موضوع را به مسئله امنیتی تبدیل می‌کند؟ وی در پاسخ تعریف ارائه می‌دهد که با مفهوم تهدید منطبق است: «مسائل امنیتی عبارت‌اند از رخدادها و تحولاتی که حاکمیت یا استقلال یک کشور و دولت را به شیوه‌ای بنیادین و سریع مورد تهدید قرار می‌دهند و آن را از قابلیت و توانایی لازم به جهت اداره و مدیریت مستقل خویش محروم می‌کنند.
(ترجمه مرادعلی صدوقی، فصلنامه فرهنگ اندیشه، پاییز و زمستان 1380، شماره‌ی سوم و چهارم، ص 175 و 176).
[40] باری بوزان، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه وست میستر انگلیس، هتل استقلال، 19 / 4 / 1379، ص 7 تا 11.
[41] باری بوزان، «امنیت کشور، نظم نوین جهانی و فراسوی آن»، ترجمه‌ی دکتر احمد پارساپور، فصلنامه فرهنگ اندیشه، پاییز و زمستان 1380، شماره سوم و چهارم، ص 86 و 87.
[42] مأخذ 1، ص 92 و 93.
[43] لی. نورجی مارتین، استاد علوم سیاسی و محقق مطالعات خاورمیانه در دانشگاه هاروارد، «رهیافتی جامع برای مطالعه‌ی امنیت ملی در خاورمیانه»، کتاب چهره جدید امنیت در خاورمیانه، ترجمه قدیر نصری، پژوهشکده مطالعات راهبردی، بهار 1383، ص 53.
[44] ناصر هادیان «سازه‌انگاری از روابط بین‌المللی تا سیاست خارجی»، فصلنامه سیاست خارجی، زمستان 1382، سال هفدهم، شماره 4، ص 945.
[45] همان، ص 918 و 919.
[46] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، جلد دوم، ترجمه علیرضا طیب، وحید بزرگی، نشر قومس، چاپ دوم، 1376، ص 444.
[47] ریموند، کوهن، قواعد بازی در سیاست بین‌المللی، ترجمه مصطفی شیشه‌جی‌ها، نشر سفیر، تهران، 1370، ص 222.
[48] شبکه جهانی اطلاعات.
[49] دکتر جهانگیر کرمی، «سیاست خارجی در فرایافت پسا واقع‌گرایی و فراز و نشیب‌های مکتب تحلیل»، فصلنامه راهبرد، مرکز تحقیقات استراتژیک، بهار 1383، شماره 31، ص 113.
[50] کی. جی. هالستی، مبانی تحلیل سیاست بین‌الملل، ترجمه‌ی بهرام مستقیمی و مسعود طارم سری انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ سوم، 1380، ص 557 و 558.
[51] همان، ص 497.
[52] جان گارنت، «علل جنگ شرایط صلح»، جان بیلیس، جیمز ویرتر، الیوت کوهن، کالین اس گری، کتاب استراتژی در جهان معاصر، ترجمه کابک خبیری، انتشارات ابرار معاصر، تهران، بهار، 1382، ص 115 و 116.
[53] همان.
[54] مأخذ 30، ص 310.
[55] مأخذ 30، ص 310.
[56] ژولیت کاربو، جفری لانتیس و ریان بیسلی «تحلیل سیاست خارجی از فرا دید تطبیقی»، مترجم مهناز اسدی کیا، فصلنامه راهبرد، مرکز تحقیقات استراتژیک، بهار 1383، شماره 31، ص 157.
[57] تهدید در هر سه مرحله‌ی صلح، بحران، جنگ وجود دارد و مرحله به مرحله تشدید می‌شود تا تبدیل به جنگ شود (محقق شدن تهدید) بنابراین تعریف تهدید خیلی پیچیده است، کدام مرحله؟ اکنون که ما درگیر بحث هسته‌ای هستیم، حقیقتا فهمیدن و درک این مسئله که آیا واقعا امریکا و اسرائیل دارند ما را تهدید می‌کنند یا این گاردها و حرف‌ها و ژست‌ها جنگ روانی است، خیلی مشکل است. و هر چقدر که ما از کل منطقه اطلاعات بیشتری داشته باشیم و از دولتی که ما را تهدید می‌کند نیز اطلاعات بیشتر داشته باشیم (آیا آزادی عمل دارد یا نه؟ گرفتار چندین مسئله است، مسائل داخلی، خارجی و...)، اگر داخل خود را خوب شناخت نداشته باشیم، ما قادر به درک درست و موضع‌گیری و تصمیم‌گیری نیستیم. بنابراین دولت مقابل را باید کامل شناخت (قوت‌ها - ضعف‌ها) وضعیت داخلی‌اش را، گرفتاری‌های خارجی‌اش را و... منطقه‌ای را که در آن به سر می‌بریم باید شناخت؛ داخل خودمان را باید شناخت. امکان هم‌گرایی (بسترهایی که می‌توانند با ما هم‌گرا شوند در خارج) باید شناخت و... تا بتوان موضع‌گیری کرد و تصمیم گرفت، مسئله خیلی خیلی پیچیده است.
[58] برچر در جای دیگری از کتاب خود درباره‌ی شروع بحران این پرسش را طرح می‌کند که یک بحران بین دولتی چگونه آغاز می‌شود؟ وی سپس در پاسخ می‌نویسد: این نوع بحران با بروز بحران در سیاست خارجی یک دولت از طریق عمل خصمانه، یک اتفاق مهم یا تغییر محیط بین‌المللی به وجود می‌آید. محرک این بحران ممکن است عامل اصلی داخلی یا خارجی باشد
(بحران در سیاست جهان، جلد دوم، ص 1000 و 1001).
[59] مأخذ 4، ص 23 و 24.
[60] مایکل برچر و جاناتان ویلکنفلد، بحران، تعارض و بی‌ثباتی، علی صبحدل، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1382، ص 124.
[61] مأخذ 30، ص 692 و 693.
[62] مأخذ 30، ص 693.
[63] مأخذ 30، ص 693 و 694.
[64] مأخذ، 38، ص 469.
[65] مأخذ 4، ص 50.
[66] مأخذ 4، ص 43 و 44.
[67] مأخذ 38، ص 29 و 30.
[68] فیل ویلیامز، استراتژی معاصر، نظریات و خط مشی‌ها، مقاله «مدیریت بحران‌ها»، ترجمه هوشمند میرفخرایی، دفتر مطالعات سیاسی - بین‌المللی، تهران 1369، ص 219.
[69] مأخذ 4، ص 77.
[70] فیل ویلیامز معتقد است گاهی یک بحران نه در نتیجه تصمیمات عمده، اقدامات معین یا انتخاب آگاهانه، بلکه به سبب وقایعی همچون قطع فرایند خبرگیری و خبردهی یا از دست دادن تسلط بر وقایع، به اعمال خشونت منجر می‌شود. (نک: استراتژی معاصر - نظریات و خط مشی‌ها، ص 212 و 213).
[71] سید علی قادری، «مبانی سیاست خارجی در اسلام، مفهوم امنیت»، مجله سیاست خارجی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، شماره 4، دی و اسفند 1368، ص 563 تا 568.
[72] مأخذ 46، ص 213.
[73] مأخذ 38، ص 151 و 152.
[74] همان، ص 496 و 497.
[75] مأخذ 16، ص 127 و 128.
[76] پاتریک جیمز و جاناتان ویلکنفلد، «ویژگی‌های ساختاری و پیامدهای بحران‌های بین‌المللی»، کتاب بحران، تعارض و بی‌ثباتی، ص 274 و 275.
[77] مأخذ 38، ص 383 و 384.
[78] مأخذ 38، ص 404 و 405.
[79] مأخذ 38، ص 422 421.
[80] مأخذ 38، ص 406.
[81] مأخذ 38، ص 406.
[82] مأخذ 4، ص 29 و 30.
[83] مأخذ 4، ص 77 و 78.
[84] مأخذ 4، ص 49.
[85] مأخذ 4، ص 77 و 78.
[86] مأخذ 38، ص 480 و 481.
[87] هانس. جی. مورگانتا «قدرت سیاسی و دیپلماسی»، جیمز باربر و مایکل اسمیت، کتاب ماهیت سیاستگذاری خارجی در دنیای وابستگی متقابل کشورها، ترجمه دکتر حسین سیف‌زاده، انتشارات قومس، چاپ سوم، 1381، ص 338.
[88] همان.
[89] ازلگ و موریسون، «طرح خواسته‌های سیاست خارجی»، کتاب ماهیت سیاستگذاری خارجی در دنیای وابستگی متقابل کشورها، ص 269.
[90] جوزف فرانکل، «تحلیل منازعه، نظریه‌ی بازی‌ها و نظریه‌ی چانه‌زنی»، 1973، کتاب نظریه‌های روابط بین‌الملل، کارل دویچ،رابرت گیوهن، جوزف نای و جمعی از نویسندگان، ترجمه و تدوین وحید بزرگی، مؤسسه انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران، 1375، ص 920.
[91] همان، ص 921.
[92] مأخذ 38، ص 480 و 481.
[93] مأخذ 38، ص 496.
[94] مأخذ 30، ص 490 و492.
[95] مأخذ 46، ص 206.
[96] مأخذ 46، ص 206.
[97] مأخذ 19، ص 66.
[98] مأخذ 19، ص 68.
[99] مأخذ 19، ص 68.
[100] مأخذ 1، ص 83 و 84.
[101] مأخذ 16، ص 344 و 345.
[102] مأخذ 19، ص 70.
[103] مأخذ 46، ص 224.
[104] مأخذ 19، ص 70 تا 72.
[105] مأخذ 16، ص 123.
[106] مأخذ 16، ص 118 و 119.
[107] مأخذ 38، ص 274 و 275.
[108] مأخذ 16، ص 119.
[109] موضوع وقوع جنگ و نظریه‌هایی که در این زمینه وجود دارد در کتاب اجتناب‌ناپذیری جنگ، جلد دوم از مجموعه نقد و بررسی جنگ ایران و عراق، بررسی شده است و لذا در این بخش از بحث به آن اشاره نشده است.
[110] مأخذ 16، ص 128 و 129.
[111] مأخذ 38، ص 487 و 488.
[112] همان.
[113] مأخذ 16، ص 129 و 130.
[114] مأخذ 16، ص 132.
[115] مأخذ 16، ص 130.
[116] مأخذ 16، ص 132.
[117] هنری کیسینجر، دیپلماسی، جلد دوم، ترجمه فاطمه سلطانی یکتا، علیرضا امینی، زیر نظر محمد حسن کاووسی عراق، انتشارات اطلاعات، تهران، 1379، ص 410.
[118] هنری کیسینجر، دیپلماسی امریکا در قرن 21، ترجمه ابوالقاسم راه‌چمنی، انتشارات ابرار معاصر، تهران، پاییز 1381، ص 469.
[119] نوذر شفیعی (دکترای روابط بین‌الملل از دانشگاه تهران)،» ارزیابی راهبردی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در افغانستان،» فصلنامه مطالعات راهبردی، پژوهشکده مطالعات راهبردی، زمستان 1382، شماره چهارم، ص 843 و 844.
[120] مأخذ 19، ص 94 و 95.
[121] مأخذ 19، ص 95.
[122] رالف ال کینی، تفکر ارزشی راهی به سوی تصمیم‌گیری خلاق، مترجم وحید وحیدی مطلق، انتشارات مؤسسه مطالعات فرهنگ جهان آینده، زمستان 1381، ص 47 و 48.
[123] گراهام ویلسون، حل مسئله و تصمیم‌گیری، ترجمه دفتر امور مدیران بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی، انتشارات دکلمه‌گران با همکاری نسل نواندیش، زمستان 1378، ص 68.
[124] همان.
[125] نوذر شفیعی در مقاله خود می‌نویسد: منظور از مسئله که در مواردی موقعیت هم نامیده می‌شود درک و تصور تصمیم‌گیرندگان از آن چیزی است که درباره آن تصمیم می‌گیرند. در مسئله تصمیم‌گیری این سؤالات مطرح می‌شوند: مسئله‌ای که تصمیم‌گیران باید درباره‌ی آن دست به اتخاذ تصمیم بزنند چه ماهیتی (سیاسی - امنیتی، فرهنگی، اجتماعی) دارد؟ دیگران نسبت به آن مسئله چه برداشت و ادراکی دارند؟ مسئله مورد نظر چه اهمیتی دارد؟ تا چه حد می‌توانیم مسئله مذکور را مدیریت کرده آن را به سود خود حل و فصل نماییم؟
(نک: «ارزیابی راهبردی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در افغانستان،» فصلنامه مطالعات راهبردی پژوهشکده مطالعات راهبردی، زمستان 1382، شماره چهارم، ص 831).
[126] همان، ص 94 و 95.
[127] کیت پاین و سی دیل والتون، «بازدارندگی در دوران پس از جنگ سرد»، جان بیلیس، جیمز ویرتر، الیوت کوهن، کالین اس گری، کتاب استراتژی در جهان معاصر، ترجمه: کابک خبیری، انتشارات ابرار معاصر، بهار 1382، ص 237.
[128] چارلز کیلگی و پوژین وتیکوف، «تجزیه و تحلیل سیاست خارجی امریکا»، ترجمه حسن سعید کلاهی، فصلنامه مطالعات منطقه‌ای، تابستان 1382، شماره 3، ص 188.
[129] دکتر سید محمد کاظم سجادپور، «اجرا و پژوهش در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، ماهنامه دیدگاه‌ها و تحلیل‌ها، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، فروردین و اردیبهشت 1380، شماره 147، ص 5.
[130] مأخذ 94، ص 330 و 331.
[131] مأخذ 30، ص 620 و 621.
[132] مأخذ 66، ص 260.
[133] کی. جی. هالستی، «عوامل داخلی و نتایج سیاست خارجی»، کتاب ماهیت سیاستگذاری خارجی در دنیای وابستگی متقابل کشورها، ص 156.
[134] مأخذ 30، ص 620 و 621.
[135] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، جلد اول، ترجمه علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قومس، تهران، چاپ دوم، 1376، ص 188.
[136] والتر گیوهان، سیطره زمان، بعد چهارم در جنگ‌های مدرن، ترجمه مصطفی میخ‌بر، انتشارات دوره عالی جنگ، 1382، ص 25 و 26.
[137] مأخذ 30، ص 574 و 575.
[138] مأخذ 36، ص 156 و 157.
[139] تئودور کولومیس و جیمز وولف «تصمیم‌گیری در سیاست خارجی»، 1990، کتاب نظریه‌های روابط بین‌الملل، کارل دویچ، رابرت گیوهن، جوزف نای و جمعی از نویسندگان، ترجمه و تدوین وحید بزرگی، مؤسسه جهاد دانشگاهی، تهران، 1375، ص 695.
[140] سعیده لطفیان، استراتژی و روش‌های برنامه‌ریزی استراتژیک، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1376، ص 202 و 203.
[141] مأخذ 2، ص 130.
[142] مأخذ 36، ص 150 و 151.
[143] مأخذ 36، ص 143 و 144.
[144] محسن غلامی، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد علوم سیاسی، فشارهای داخلی، بین‌المللی، اقتصادی و پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت، انتشارات دانشگاه تهران، بهمن 1374، ص 15.
[145] مأخذ 2، ص 125 و 126.
[146] مأخذ 2، ص 126.
[147] مأخذ 2 ص 128.
[148] مأخذ 2، ص 126 و 127.
[149] مأخذ 2، ص 127.
[150] مأخذ 98، ص 15.
[151] همان.
[152] همان.
[153] همان، ص 46.
[154] همان، ص 15 و 16.
[155] مأخذ 16، ص 142.
[156] مأخذ 16، ص 141 و 142.
[157] مأخذ 16 ص 142 و 143.
[158] مأخذ 16، ص 143.
[159] مأخذ 16، ص 142.
[160] مأخذ 16، ص 84.
[161] مأخذ 16، ص 340.
[162] مصاحبه اختصاصی با امیر شمخانی، 4 / 6 / 1383.
[163] آقای محسن رضایی معتقد است تصمیم اخراج امام از عراق به خواسته شاه نبوده است بلکه صدام از نیت سران کشورهای اروپا و امریکا (شاید از طریق فرانسه) مطلع شده که عمر رژیم شاه رو به پایان است یا قرار است تغییراتی برای حفظ حکومت شاه صورت بگیرد بنابراین صدام با امریکا و اروپا معامله کرده است.
[164] مصاحبه اختصاصی با حجت الاسلام سید محمود دعایی، 1378.
[165] گفت و گوی اختصاصی نویسنده با ابراهیم یزدی 1378.
[166] با نگاهی اجمالی به تمامی مسائلی که هم اینک گریبانگیر منطقه است روشن می‌شود که کاتالیزور اصلی انقلابی بوده است در سال‌های 1978 - 1979 در ایران آغاز شد و کنترل این کشور استراتژیک را در دستان روحانیون تندرو قرار داد. روحانیون ایران را تخته پرشی به منظور پیشبرد نقشه‌های انقلابی‌شان دانستند، رویدادهای تاریخ‌ساز یکی پس از دیگری اتفاق افتاد، و هنوز هم اتفاق می‌افتد. تقریبا بدیهی است که اگر به سبب تحولات ایران، رقابت فعلی ایران و عراق و همچنین رقابت ایران و عربستان سعودی (شیعه و سنی) نبود مسئله‌ی فلسطین خیلی پیش از اینها حل شده بود.
(معاونت طرح و بررسی‌های استراتژیک، بولتن تصویر ما، رسانه‌های خارجی، شماره 153، 2 / 9 / 1383، ص 28 - 27، مقاله دکتر اسد همایونی، «سیاست‌های امریکا در قبال خاورمیانه نوین»).
[167] توماس م. ریکس درباره‌ی قطع رابطه امریکا با ایران معتقد است: روابط امریکا با ایران در 18 فروردین 1359 متوقف شد؛ البته مأموران امریکایی از جمله عوامل اطلاعاتی امریکا با بنی‌صدر رئیس جمهور جدید ایران و صادق قطب‌زاده، وزیر خارجه‌ی تحصیل کرده در امریکا، در تماس بودند. از فروردین تا مهر (1359) امریکا ارتباط خود را با نمایندگی مختلف جمهوری اسلامی ایران از طریق میانجی‌ها حفظ کرد.
(فصلنامه مطالعات راهبردی، سال سوم، شماره اول و دوم، بهار و تابستان 1379، ص 75).
[168] حافظ اسد رئیس جمهور فقید سوریه در مصاحبه با السفیر در پاسخ به این پرسش که: چرا انقلاب مورد هجوم و یورش قرار گرفت و چرا رژیم عراق ناگهان جنگی علیه آن آغاز کرد.؟ می‌گوید: اگر مسئله با حقوق اعراب ارتباط دارد، چرا کشور ما یا کشورهای عربی دیگر پیش از آغاز این جنگ مورد مشورت قرار نگرفتند؟ ما در سوریه به گونه‌ای ناگهانی با اعلان جنگ علیه ایران مواجه شدیم، چون خود ایرانیان،... لازم بود که اعراب برای بررسی مسئله حقوق خود اجتماع کرده، بکوشند برای یافتن راه‌حلی سیاسی، پیش از آن که به این جنگ خطرناک دست بزند، اقدام کنند.
وی افزود: مسئله روشن و واضح است و جای هیچ گونه شک و تردید نیست که این جنگ به گونه‌ای مثبت با مصالح و خواسته‌های اعراب ارتباطی ندارد و اگر موضوع به سرزمین‌های عراق و ملت آن ارتباط می‌یافت لحظه‌ای تردید و شک به خود راه نمی‌دادیم.
(مصاحبه با السفیر، 17، 18 / 11 / 1980 آبان 1359، روزنامه همشهری دیپلماتیک، 4 مهر 1383، شماره 22، ص 7).
[169] هشتمین کنگره حزب بعث در تاریخ 18 تا 22 / 7 / 1352 برگزار شد و نهمین کنگره هم 9 سال بعد در سال 1361 برگزار گردید.
[170] مشروح نهمین کنگره حزب بعث رژیم عراق درباره جنگ، خبرگزاری جمهوری اسلامی، شنبه، 24 / 2 / 1362، ص 36 و 37، رادیو بغداد، 29 / 12 / 1361.
[171] «ساگانامی» در مقاله «شناخت علل جنگ، پایه‌ای برای مطالعات آینده» می‌نویسد: روایت‌هایی که درباره‌ی خاستگاه‌های جنگ ارائه می‌شوند دارای برخی عناصر کلیدی هستند. به طور خلاصه چهار عنصر کلیدی وجود دارند که عبارت‌اند از: توصیف پیشینه، اشاره به رخدادهای اتفاقی مهم (در صورتی که وجود داشته باشند)، تبیین فرایندهای مربوط به مکانیزم (هر جا که باشد)، شناسایی انگیزه‌های مهمی که دولت‌های درگیر در جنگ داشتند. این عناصر برای آنکه روایتی منسجم و پیوسته را تشکیل دهند در کنار یکدیگر قرار داده می‌شوند که با استدلال درباره‌ی یک موضوع به نکاتی خاص می‌پردازند.
(ترجمه‌ی مرتضی بحرانی، فصلنامه دفاعی - امنیتی، دانشکده فرماندهی و ستاد پاسداران، شماره 38، بهار 1383، ص 266 و 267).
[172] نک: کتاب اجتناب‌ناپذیری جنگ، محمد درودیان.
[173] پادشاه یکی از کشورهای عربی در ملاقات آقای خاتمی می‌گوید: برزان تکریتی پس از حمله عراق به ایران به این کشور آمد. با کلت داخل اتاق شد و گفت حمله کردیم! یک هفته دیگر کار ایران تمام است! شما جا بدهید هواپیماهای ما بیاید تا از فضای کشور شما به ایران حمله کند. سه ماه بعد مجددا برزان آمد (بدون کلت) و گفت باید برای امنیت منطقه به صورت جمعی فکری کنیم.
[174] حمید احمدی، درس و تجربه، جلد اول: خاطرات ابوالحسن بنی‌صدر اولین رئیس جمهور ایران، در گفت و گو با حمید احمدی، انتشارات انقلاب اسلامی (خارج از کشور)، آبان 1380، ص 300 و 301.
[175] دکتر سجادپور درباره‌ی مفهوم نظریه و کارکرد آن می‌نویسد: هر نظریه به بخشی از دانش اطلاق می‌شود که با عرضه یک کل‌نگری ما را در مصداق‌ها و موارد جزئی از زندگی روابط بین‌الملل یاری می‌رساند.
سه کارکرد ویژه نظریه عبارت است از:
1 - توصیف (Description) تصویر و توصیف واقعیت‌ها
2 - تبیین (Explantion) درک چرایی وقوع رخدادها و وقایع
3 - پیش بینی (prediction) پیش بینی طرح احتمال وقوع رفتار یا رخدادی با در نظر گرفتن متغیرهای مشخص و معین به صورت شرطی.
غالب نظریه‌های علوم اجتماعی در توصیف و تبیین کارآیی دارند ولی در زمینه‌ی پیش بینی فاقد توان تحلیلی لازم هستند.
(سیاست خارجی ایران - چند گفتار در عرصه نظری و عملی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1381، ص 6 و 7) سردار غلامعلی رشید در حاشیه کتاب حاضر درباره نظریه نوشته است:
سطوح تولید دانش را در سه سطح طبقه‌بندی کرده‌اند: الف) تفسیر و تشریح نظریه‌ها که کمترین حد قابل قبول است و با مطالعه نظریه‌ها، معنی و مفاهیم جدیدی استخراج و به دانش موجود اضافه می‌گردد. ب) بسط و توسعه نظریه که یک قدم جلوتر است و علاوه بر مطالعه و تشریح، یافته‌های جدید علمی (هر چند محدود) به بدنه اصلی موجود اضافه می‌گردد. ج) نظریه‌سازی و یا نظریه‌پردازی (Theory bulding) که با اتکا به دانش گذشته، نظریه جدیدی که اساسا وجود خارجی نداشته مطرح می‌گردد که از 4 ویژگی برخوردار است: 1 - برخورداری از شناختی روش‌مند و منظم 2 - قابلیت تعمیم‌پذیری و قابلیت تکرار. 3 - تبیین و تحلیل چگونگی روابط بین پدیده‌ها. 4 - برخورداری از قابلیت پیش بینی.
[176] آنچه روشن است وقوع یک حادثه یا تصمیم‌گیری برای انجام دادن یک عمل، علل و عوامل مختلفی دارد اما تفسیر و تحلیل و ارائه‌ی دلیل در تبیین وقوع آن به وسیله ناظران، تحلیل‌گران و نظریه‌پردازان گاهی می‌تواند به واقعیت نزدیک و صحیح باشد و گاهی تنها بخشی از واقعیت را بیان می‌کند. و در برخی مواقع نسبتی با واقعیت ندارد. به همین دلیل همیشه این پرسش وجود دارد که چگونه می‌توان به تحلیل و شناخت صحیح از پدیده‌ها دست یافت.
[177] هیدمی ساگانامی، «شناخت علل جنگ، پایه‌ای برای مطالعات آینده»، ترجمه مرتضی بحرانی، فصلنامه دفاعی - امنیتی، بهار 1383، شماره 38، ص 240.
[178] همان، ص 240.
[179] همان، ص 241 و 242.
[180] ساگانامی معتقد است حداقل سه نوع پرسش تحت عنوان علل جنگ می‌توان طرح کرد: امکان واقعی جنگ، احتمال بالای جنگ و وقوع جنگ.
(ترجمه‌ی مرتضی بحرانی، فصلنامه دفاعی - امنیتی، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران، شماره 38، بهار 1383، ص 243).
[181] همان، ص 262.
[182] همان، ص 263.
[183] همان ص 252 و 253.
[184] همان، ص 245 و 255.
[185] همان، ص 244.
[186] همان، 270 و 271.
[187] استفن ون اورا، «تهاجم، تدافع و علل جنگ»، ترجمه سید محمد کمال سروریان، فصلنامه دفاعی و امنیتی، بهار 1383، شماره 38، ص 56.
[188] همان، ص 86.
[189] همان، ص 59.
[190] همان، ص 60.
[191] همان 60 و 61.
[192] همان ص 62 و 63.
[193] همان، 63 و 64.
[194] جوزف فرانکل معتقد است تغییرات ناگهانی در وضع قدرت دولت، ممکن است به طور کلی نتیجه تغییر حکومت باشد.
(جوزف فرانکل، روابط بین‌الملل در جهان متغیر، ترجمه عبدالرحمن عالم، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1369، ص 156).
[195] همان، ص 63 و 64.
[196] همان، ص 79 و 80.
[197] همان، ص 68 و 69.
[198] پرسپکتیو Perspective به معنای منظر و نگاه است و در نگاه به افق تصور می‌شود آسمان و زمین به هم متصل شده‌اند حال آنکه این واقعیت ندارد ولی عملا یک منظر و نگاه است؛ زیرا در نگاه این تصور ایجاد می‌شود. وقتی در طراحی و نقاشی این نگاه به تصویر کشیده شود به آن می‌گویند طرح یا نقاشی به سبک پرسپکتیو.
[199] هالستی معتقد است جنگ‌ها تنها به این دلیل رخ نمی‌دهد که دولت‌ها آن را به صلح ترجیح می‌دهند بلکه به دلیل پیامدهای ناخواسته رفتار دولت‌هایی رخ می‌دهد که صلح را به جنگ ترجیح می‌دهند و علاقه بیشتری به حداقل رساندن زیان‌های خود دارند تا به حداکثر رساندن مناقشات.
(جک. اس. لوی، «نظریه‌های متعارض ستیز بین‌المللی: رهیافت سطح تحلیل»، ترجمه پیروز ایزدی، مجله سیاست دفاعی، شماره 23 و 24، تابستان و پاییز 1377، پژوهشکده علوم دفاعی دانشگاه امام حسین (ع)، ص 115).
[200] جان گارنت، «علل جنگ و شرایط صلح»، جان بیلیس، جیمز ویرتر، الیوت کوهن، کالین اس گری، کتاب استراتژی در جهان معاصر، ترجمه کابک خبیری، انتشارات ابرار معاصر، تهران، بهار 1382، ص 105 و 106.
[201] قذافی رهبر لیبی نیز در اجلاس سران عرب در شرم الشیخ در سال 1381 می‌گوید: من با وجود آنکه همواره عراق را به دلیل آغاز جنگ محکوم می‌کنم ولی معتقدم اعمال تحریک کننده و جریانات داخلی ایران از جمله شعارهای تند و انقلاب اسلامی و صدور آن و دعوت به جهاد دلیل بروز جنگ بین ایران و عراق بود.
(واحد مرکزی خبر، 11 / 12 / 1381، به نقل از شبکه تلویزیونی الجزیره قطر).
[202] پیروز مجتهدزاده، مدیر مؤسسه یورو لسویک در لندن، «مناسبات ایران و عراق»، روزنامه انتخاب، 17 / 10 / 1380، ص 5.
[203] همان.
[204] فرد هالیدی، «صدام بیست سال پیش‌تر»، ترجمه مهرداد میردامادی، روزنامه شرق، 25 / 10 / 1382، ص 6.
[205] حمید احمدی، درس و تجربه، جلد دوم: تحقیقی درباره تاریخ انقلاب ایران، انتشارات انقلاب اسلامی (خارج از کشور)، 1380، ص 787 و 788.
[206] همان، ص 788 و 789.
[207] همان، ص 790 و 791.
[208] رادیو اسرائیل، 7 / 7 / 1375، ساعت 18:30، بولتن رادیوهای بیگانه، واحد مرکزی خبر، 8 / 7 / 1375، ص 61 و 62.
[209] این موضوع در مقدمه کتاب اجتناب‌ناپذیری جنگ بحث شده است.
[210] آقای هاشمی ضمن اینکه ابراز تردید می‌کند که ما می‌توانستیم جلوی وقوع جنگ را بگیریم (مصاحبه با کیهان، 14 / 11 / 82، ص 12) درباره‌ی هدف جنگ معتقد است با توجه به اسناد و مدارکی که تا به حال به دست آمده، بدون تردید این جنگ برای ساقط کردن جمهوری اسلامی و خفه کردن انقلاب اسلامی بود؛ هیچ تردیدی در آن نیست.این توطئه مخصوص خود صدام و حزب بعث نبود، توطئه وسیعی بود و..
(هاشمی رفسنجانی، خطبه‌های جمعه سال 1362، جلد پنجم، زیر نظر محسن هاشمی، سازمان مدارک، فرهنگی انقلاب اسلامی، بهار 1376، ص 58 و 59، خطبه دوم، 1 / 7 / 1362).
[211] حافظ اسد، رئیس جمهور فقید سوریه، در مصاحبه با السفیر در این باره می‌گوید: برادرانی که اکنون بر عراق حکومت می‌کنند همانانی هستند که در سال 1975 پیمانی را با ایران امضا کردند و همان‌هایی هستند که اکنون آن را لغو کرده‌اند. آنان هنگامی که پیمان مزبور را با شاه بستند شادی‌ها کرده، در گوشه و کنار عراق جشن‌ها گرفتند و تظاهرات بزرگی بر پا داشتند و این پیمان را پیروزی و موفقیت درخشانی به شمار آوردند ولی امروز آن را لغو کرده‌اند.... ایرادی ندارد، شاید در آن هنگام آنچه اظهار داشتند جدی نبوده است ولی چنانچه می‌خواستند آن را لغو کنند آیا زمان مناسبی برای این کار انتخاب کردند و لحظه‌ی مناسب و روش درستی را برگزیدند؟ آیا با هیچ یک از اعراب در این باره مشورت کردند؟هیچ کدام از این موارد صورت نگرفت.
(8 / 11 / 1980 برابر با 17 / 8 / 1359، روزنامه‌ی همشهری، همشهری دیپلماتیک، 4 مهر 1383، شماره 22، ص 7).
[212] تیمسار بهبودی در مصاحبه با رادیو اسرائیل در همین زمینه می‌گوید: «نیروی دفاعی کشور تنها برای جنگیدن نیست. فلسفه نیروی دفاعی کشور برای جلوگیری از جنگ است برای این است که فکر تجاوز را در تجاوزکار بکشد.»
(واحد مرکزی خبر، بولتن رادیوهای بیگانه، 8 / 7 / 1375، ص 61 و 62، رادیو اسرائیل، 7 / 7 / 1375.
[213] دکتر چگینی‌زاده بر این نظر است که ارتش در مقایسه با سایر نهادها کمتر آسیب دید و تنها برخی فرماندهان آن بر اثر عملکرد قبل از انقلاب در تحکیم نظام سلطنتی یا قتل عام مردم در خیابان‌ها اعدام شدند. (مصاحبه اختصاصی، 18 / 6 / 1383). شواهد دیگری هم وجود دارد که در برخی منابع به آن اشاره شده است که حکایت از نوعی توافق برای جلوگیری از انهدام ارتش با اعلام بی‌طرفی ارتش در برابر انقلاب دارد که انجام شد و عملا نیروهای ارتش از خیابان‌ها و پادگان‌ها و خانه‌ها رفتند. در عین حال به پادگان‌ها تعرض شد و شوک روانی ناشی از سقوط رژیم شاه و تلاش گروه‌های سیاسی مانند منافقین برای انحلال ارتش بی‌تأثیر نبود. ولی متقابلا تلاش‌های گسترده‌ای را امام و نیروهای انقلابی برای حفظ ارتش انجام دادند که باید مورد توجه قرار گیرد.
[214] محسن میردامادی، روزنامه شرق، یکشنبه، 18 / 8 / 1382، ص 4.
[215] ابراهیم اصغرزاده، گفت و گو، روزنامه شرق، 13 / 8 / 1383، ص 19.
[216] دکتر منوچهر محمدی استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، در توضیح تأثیر انقلاب‌ها بر رویکردهایی که برای صدور انقلاب اتخاذ می‌کنند معتقد است انقلاب اسلامی ایران با توجه به ماهیت فرهنگی و الهی آن هرگز معتقد به تحمیل ایدئولوژی خود، چه از طریق نظامی و چه سیاسی و اقتصادی به دیگر جوامع نیست. بلکه معتقد است که از طریق تبلیغ و امر به معروف و نهی از منکر باید این کار را کرد، بنابراین همه‌ی انقلاب‌ها به خاطر آزاد شدن انرژی عظیم حاصل از پیروزی از انقلاب یک نوع حرکت فرا منطقه‌ای پیدا می‌کنند. این ویژگی طبیعتا انقلاب‌ها را از حالت دفاعی در می‌آورد و یک حالت تهاجمی به آنها می‌دهد. این امر منجر به این می‌شود که انقلاب‌ها در خانه اسیر نشوند. تنها انقلابی که سعی کرد خودش را در محدوده‌ی کشور و خانه‌اش محدود کند انقلاب نیکاراگوئه بود که دیدیم خیلی زود به دلیل فشارهایی که به آن وارد شد انقلابیون شکست خوردند. یقینا اگر انقلاب اسلامی نیز در مرزهای خودش محدود شده بود - همان طور که لیبرال‌ها در آغاز پیروزی انقلاب می‌خواستند - این انقلاب در برابر فشارهای داخلی و خارجی فرو می‌پاشید.
(مصاحبه با ماهنامه زمانه، تیر، 1383، شماره 22، ص 9).
[217] در مورد ارتباط حمله عراق به ایران با تصرف سفارت امریکا، محسن امین‌زاده معتقد است ارتباطی میان تصمیم صدام برای حمله به ایران و اشغال لانه وجود ندارد. وی معتقد است صدام دلایل مهمی برای حمله به ایران داشت. وی با اشاره به علل حمله عراق به کویت و شیوه تصمیم‌گیری صدام این موضوع را نشانه بارزی درباره دلایل حمله به ایران و استراتژی و شیوه تصمیم‌گیری صدام ذکر می‌کند.
(روزنامه شرق، 13 آبان 1383، ص 14).
[218] متأسفانه با وجود اهمیت این موضوع در شناخت ماهیت سیاست‌های عراق، هیچ‌گاه این خبر منتشر نشد و در مواضع سیاسی نهضت آزادی در مورد جنگ نیز به آن اشاره نشده است.
[219] بیانیه روابط عمومی ارتش جمهوری اسلامی ایران به مناسبت هفته دفاع مقدس، روزنامه جمهوری اسلامی 2 / 7 / 1383، ص 12.
[220] این باور در خود ارتش نیز وجود دارد که جایگزینی حکومت مترقی مردمی به جای رژیم فرسوده موروثی سبب شد مقابله‌ی ارتش به ویژه نیروی زمینی با انقلاب و انقلابیون به تأیید بسیاری از دست اندرکاران مقابله‌ای ضعیف و بی‌اثر باشد.... اصولا نیروهای نظامی یک کشور آن هم از نوع جهان سوم که اهرم و بازوی مسلح قانونی برای اعمال خشونت در تأمین امنیت ملی به شمار می‌آیند بنا به فرمان حکومت آن کشور در مقابله با تحریکات داخلی بدون توجه به ماهیت آن وارد عمل شوند. اما ارتش و به ویژه نیروی زمینی ایران با توجه به بافت مردمی خود و حس وطن‌دوستی و علاوه بر آن هدایت بسیار هوشمندانه رهبر کبیر انقلاب هیچ‌گاه رفتار خشونت‌آمیز در مواجهه با حرکت و جنبش انقلاب اسلامی مردم دست نزد.
(روزنامه جمهوری اسلامی ویژه‌نامه هفته دفاع مقدس، پنج‌شنبه، 2 مهر 1383، ص 12).
[221] در اطلاعیه روابط عمومی ارتش جمهوری اسلامی ایران به مناسبت هفته دفاع مقدس پس از اشاره به استعداد نیروهای ارتش قبل از انقلاب نوشته شده است: از آنجا که رژیم گذشته سودای ژاندارمی منطقه را در سر می‌پروراند برای وصول بدین منظور از تلاش برای داشتن ارتش نیرومند و قدر از هیچ اقدامی کوتاهی نکرد.
(روزنامه جمهوری اسلامی ویژه هفته دفاع مقدس، پنج‌شنبه، 2 مهر 1383، ص 12).
[222] عباس عبدی، گفت و گو، 28 / 7 / 1380، روزنامه یاس نو، ضمیمه سیاسی، 13 / 8 / 1382، ص 7.
[223] خسرو معتضد، «ژنرال‌ها به درد قمپز در کردن و پز دادن می‌خورند»، روزنامه اعتماد، سه‌شنبه 27 / 11 / 1382، ص 6.
[224] همان.
[225] دکتر چگینی‌زاده بر این نظر است که ارتش پس از پیروزی انقلاب درگیر بازیابی و تعریف هویتی و سازمانی خود بود و به همین دلیل در پاره‌ای از موارد به انجام مأموریت قادر نبود. (مصاحبه اختصاصی 18 / 6 / 1383) البته حضور نیروهای ارتش در کردستان که با فرمان امام پس از حادثه پاوه شکل جدی و اساسی به خود گرفت به منزله آزمون توانایی و قدرت ارتش بود که تأثیرات جدی بر تأمین امنیت در این منطقه داشت و باید به این موضوع به مثابه یک فرصت نگریست که زمینه‌های برقراری نظم و سلسله مراتب فرماندهی و هدایت و کنترل را در ارتش برقرار کرد و کارکرد ارتش برای نظام و انقلاب را نشان داد و اعتماد جدیدی در نزد مردم و مسئولان سیاسی کشور درباره‌ی نقش ارتش به وجود آورد.
[226] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، جلد دوم، ترجمه علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قومس، چاپ دوم 1376، ص 549.
[227] همان.
[228] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، جلد اول، ترجمه علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قومس، تهران، چاپ دوم، 1376، ص 149.
[229] جوزف فرانکل، روابط بین‌الملل در جهان متغیر، ترجمه عبدالرحمن عالم، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1369، ص 142.
[230] همان، ص 156.
[231] مأخذ 40، ص 150.
[232] مأخذ 40.
[233] مأخذ 41.
[234] مأخذ 41.
[235] ژاک هونتزینگر، درآمدی بر روابط بین‌الملل، ترجمه دکتر عباس آگاهی، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، تهران 1368، ص 53.
[236] جان ویک لین، مبانی دیپلماسی، چگونگی مطالعه روابط بین دول، تحقیق و ترجمه دکتر عبدالعلی قوام، نشر قومس، چاپ دوم، 1372، ص 83.
[237] مأخذ 47، ص 146 و 147.
[238] جیمز باربر، مایکل اسمیت، ماهیت سیاستگذاری خارجی در دنیای وابستگی متقابل کشورها، ترجمه دکتر حسین سیف‌زاده، نشر قومس، 1373، ص 334.
[239] مأخذ 41، ص 157.
[240] کیوهن ونای، «واقع‌گرایی و وابستگی متقابل پیچیده»، کتاب نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، جلد اول، ص 95.
[241] البته روشن است کسب توان نظامی نیازمند توانمندی اقتصادی است و این مهم در گسترش مناسبات خارجی و برخورداری از وضعیت مناسب اقتصادی ممکن است.
[242] مأخذ 38.
[243] دیوید گارن‌هام، ضرورت‌های بازدارندگی، ترجمه سعید کافی، دوره عالی جنگ سپاه، 1379، ص 13.
[244] همان، ص 39.
[245] کی. جی. هالستی، مبانی تحلیل سیاست بین‌الملل، ترجمه بهرام مستقیمی و مسعود طارم سری، انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ سوم، 1380، ص 483 و 484.
[246] همان، ص 525.
[247] مأخذ 54، ص 13.
[248] مأخذ 14، ص 65.
[249] نیلز جوردت، تبیین خصومت دراز مدت امریکا و ایران از دیدگاه ناتو، انتشارات مؤسسه مطالعات اندیشه‌سازان نور، تهران، زمستان 1381، ص 37.
[250] فیل ویلیامز، استراتژی معاصر، نظریات و خط مشی‌ها، مقاله بازدارندگی، ترجمه هوشمند میرفخرایی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1369، ص 90 و 91.
[251] همان، ص 98.
[252] جان پیترز، معماری نظامی امریکا، برپایه نظم نوین جهانی، ترجمه سید حسین محمدی نجم، تهران، 1378، دوره عالی جنگ سپاه، ص 9 و 10.
[253] همان.
[254] همان.
[255] مأخذ 54، ص 14 تا 16.
[256] مأخذ 54، ص 14 تا 16.
[257] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، در مقاله خود (1990) درباره‌ی بازدارندگی هسته‌ای و کنترل تسلیحات، معتقدند عقلانیت مفهوم غامض و پیچیده‌ای است که دقیقا نمی‌توان آن را تعریف کرد. نویسندگان عقلانیت را یک ویژگی انسان می‌دانند که می‌کوشد بین اهداف و وسایل رابطه متناسبی برقرار کند. عقلانیت یک شیوه تحلیلی است که عواید و هزینه‌ها را با یکدیگر مقایسه می‌کند.
(نک: نظریه‌های روابط بین‌الملل، جلد دوم، ص 247).
[258] جیمز دوئرتی و رابرت فالتزگراف، «بازدارندگی هسته‌ای و کنترل تسلیحات،» 1990، کتاب نظریه‌های روابط بین‌الملل، جلد دوم، تهران، 1375، ص 637.
[259] کیت پاین و سی دیل والتون، «بازدارندگی در دوران پس از جنگ سرد»، جان بیلیس، جیمز ویرتر، الیوت کوهن و کالین اس گری، کتاب استراتژی در جهان معاصر، ترجمه کابک خبیری، انتشارات ابرار معاصر، بهار 1382، ص 231.
[260] نیلز جودت معتقد است درباره‌ی بازدارندگی دو مکتب عمده و رقیب وجود دارد. مکتب انتزاعی - قیاسی و مکتب تاریخی - تطبیقی. در مرکز این بحث موضوع نحوه‌ی وارد کردن عقلانیت در تصمیم‌گیری قرار دارد. در یک سوی این طیف عقلانیت هوشمند به شکل یک محاسبه خونسردانه و روش هدف - وسیله اعمال می‌شود. در طرف دیگر طیف، نگرش تاریخی را داریم که بر عواطف و ادراکات در روند تصمیم‌گیری تأکید می‌کند. ادبیات بازدارندگی در دوره‌ی جنگ سرد تکیه‌ی زیادی بر انتظارات رفتار منطقی دارد که جای زیادی برای نقل توضیحات متقابل باقی نمی‌گذارد. (نک: تعیین خصومت دراز مدت امریکا و ایران از دیدگاه ناتو، ص 37 و 38). در واقع، در نظریه‌ی کلاسیک بازدارندگی سیاستگذاران افراد منطقی تلقی می‌شوند (دیوید گارن‌هام، ص 21) و اکثر نظریه‌ها مبنی بر این فرض است که یک دولت ملی را می‌توان بازیگر منطقی یکپارچه‌ای تصور کرد (هالستی، مبانی تحلیل سیاست بین‌الملل، ص 483) در صورتی که موضوع انسانی و تفاوت شرایط فرهنگی - اجتماعی بیان کننده اهمیت پروسه روانی در امر بازدارندگی است.
[261] همان، ص 228.
[262] مأخذ 54، ص 61.
[263] هالستی معتقد است بازدارندگی مؤثر باید علاوه بر اعتبار، ثبات نیز داشته باشد.
(مبانی تحلیل سیاست بین‌الملل، ترجمه‌ی بهرام مستقیمی و مسعود طارم‌سری، انتشارات وزارت خارجه، 1380، ص 488).
[264] مأخذ 69، ص 228 و 229.
[265] مأخذ 54، ص 61 و 62.
[266] مأخذ 54، ص 59 و 60.
[267] مأخذ 56، ص 485 و 486.
[268] هالستی در کتاب مبانی تحلیل سیاست بین‌الملل (ص 484 و 485) تأکید می‌کند: اعتبار در ذات سلاح نیست، بلکه بیشتر تابعی است از تصور مشخص مدافع از آن سلاح و نیات و انگیزه‌های دارنده آن یعنی: اثر بازدارندگی مساوی برآورد توانایی ضربدر برآورد نیت.
[269] مأخذ 68، ص 634 و 635.
[270] مصاحبه اختصاصی با امیر شمخانی با حضور سردار غلامعلی رشید، 1 / 7 / 1383.
[271] لی نور جی مارتین، «رهیافتی جامع برای مطالعه امنیت ملی در خاورمیانه»، کتاب چهره جدید امنیت در خاورمیانه، ترجمه قدیر نصری، پژوهشکده مطالعات راهبردی، بهار 1383، ص 44 و 45.
[272] مأخذ 54، ص 65 و 66.
[273] مأخذ 63، ص 10.
[274] مأخذ 77.
[275] کالین گری، سلاح جنگ افروز نیست، ترجمه احمد علیخانی، دوره عالی جنگ سپاه، 1378، ص 51 و 52.
[276] سخنرانی آقای هاشمی رفسنجانی در جمع نیروهای بسیجی، روزنامه آریا، 5 / 9 / 1377، ص 1.
[277] سید علی اصغر کاظمی، دیپلماسی نوین در عصر دگرگونی در روابط بین‌الملل، تحقیقی از دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، انتشارات دفتر نشر اسلامی، چاپ سوم، 1370، ص 69 و 70.
[278] مأخذ 40، ص 190.
[279] مأخذ 56، ص 750 و 751.
[280] جفری ام‌الیوت و رابرت رجینالد، فرهنگ اصطلاحات سیاسی، استراتژیک، ترجمه میرحسین رئیس‌زاده لنگرودی، انتشارات معین، 1373، ص 54 و 55.
[281] همان.
[282] هانس جی مورگنتا، سیاست میان دولت‌ها، ترجمه حمیرا مشیرزاده، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1379: چاپ دوم، ص 246 و 247.
[283] همان، ص 247 و 248.
[284] مأخذ 87، ص 55.
[285] هانس جی مورگانتا، «قدرت سیاسی و دیپلماسی»، کتاب ماهیت سیاستگذاری خارجی در دنیای وابستگی متقابل کشورها، جیمز باربر و مایکل اسمیت، ترجمه دکتر حسین سیف‌زاده انتشارات قومس، چاپ سوم، 1381، ص 337 و 338.
[286] جوزف فرانکل در مقاله‌ی «تحلیل منازعه، نظریه‌ی بازی‌ها و نظریه چانی‌زنی» در مورد بازی با حاصل جمع صفر می‌نویسد: در وضعیتی که «بازده» کل ثابت است و به وضوح سود هر بازیگر به منزله زیان بازیگر دیگر است. این وضعیت موسوم به بازی با حاصل جمع صفر است. در این بازی سود هر طرف به مثابه زیان طرف دیگر است. (نک: کتاب نظریه روابط بین‌الملل، ص 926 و 927).
[287] محمد رضا البرزی، ارزیابی تحول دیپلماسی در قرن بیستم، نشر سفیر، پاییز 1368، ص 8.
[288] ویلیام ری نورداس، «پیامدهای اقتصادی جنگ با عراق»، کتاب جنگ امریکا و عراق، گروه مترجمان مؤسسه ابرار معاصر به سرپرستی ابوالقاسم راه‌چمنی، ابرار معاصر تهران، 1381، ص 189 و 190.
[289] مأخذ 47، ص 146.
[290] مأخذ 89، ص 845.
[291] مأخذ 84، ص 49.
[292] هنری کیسینجر، دیپلماسی، جلد دوم، ترجمه فاطمه سلطانی یکتا علیرضا امینی، زیر نظر محمد حسن کاووسی عراق، انتشارات اطلاعات، تهران 1379، ص 477.
[293] سعیده لطفیان، استراتژی و روش‌های برنامه‌ریزی استراتژیک، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1376، ص 40 و 41.
[294] مأخذ 41، ص 176 و 177.
[295] مایکل برچر، بحران در سیاست جهان، جلد دوم، ترجمه حیدر علی بلوچی، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1382، ص 122.
[296] مأخذ 41، ص 176 و 177.
[297] مأخذ 41، ص 178.
[298] مأخذ 41، ص 177.
[299] مایکل برچر و جاناتان ویلکنفلد، بحران، تعرض و بی‌ثباتی، علی صبحدل، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1382، ص 485.
[300] مأخذ 54، ص 23 و 24.
[301] مأخذ 14، ص 64.
[302] فیل ویلیامز استراتژی معاصر، نظریات و خط مشی‌ها مقاله «مدیریت بحران‌ها»، ترجمه هوشمند میرفخرایی، دفتر مطالعات سیاسی - بین‌المللی، تهران، 213،1369.
[303] همان.
[304] مأخذ 38، جلد اول، ص 186.
[305] مأخذ 56، ص 307 و 308.
[306] مأخذ 54، ص 52.
[307] گزارش کمیسیون 11 سپتامبر از اهداف بن‌لادن و موضع امریکا ماهیت ناسازگاری در اهداف را نشان می‌دهد. در این گزارش آمده است: بن‌لادن و تروریست‌های اسلام‌گرا دقیقا منظورشان همان است که بر زبان می‌آورند. برای آنان، امریکا سرچشمه تمام شرارت است. این موضعی نیست که امریکایی‌ها بتوانند با آن معامله یا مذاکره کنند. با این موضع، هیچ زمینه‌ی مشترکی - نه حتی احترام به زندگی - برای شروع گفت و گو وجود ندارد. تنها می‌توان آن را نابود یا کاملا منزوی کرد.
(همشهری دیپلماتیک، شماره 21، شهریور 1383، ص 5).
[308] مورگانتا هشت قاعده برای مذاکره پیشنهاد می‌کند. نک: استراتژی و روش‌های برنامه‌ریزی استراتژیک، ص 45 و 46.
[309] مأخذ 99، ص 42 و 43.
[310] مأخذ 54، ص 63.
[311] مأخذ 41، ص 196.
[312] مأخذ 56، ص 710 و 711.
[313] مأخذ 56، ص 711.
[314] مأخذ 56، ص 711 و 712.
[315] مأخذ 56، ص 712 و 713.
[316] مأخذ 56، ص 714 و 715.
[317] مأخذ 56، ص 718.
[318] مأخذ 41، ص 179 و 180.
[319] مأخذ 56، ص 714.
[320] مأخذ 14، ص 65.
[321] آقای هاشمی در مصاحبه با روزنامه کیهان با اشاره به اینکه «یکی از راه‌ها همین بود که آنها بیایند و مذاکره کنیم»، طرح پرسش می‌کند که چرا موافقت نشد که مسئولان ارشد حزب بعث به ایران بیایند. باید تاریخ این مسائل را بازگو کند. (روزنامه کیهان، 14 بهمن 1382، ص 12).
[322] ستیز با صلح، ستاد تبلیغات جنگ شورای عالی دفاع، 1366، ص72، 26 / 1 / 1981، (6 / 11 / 1359).
[323] همان، 15 / 11 / 1980 (24 / 8 / 1359).
[324] قبل از این در تاریخ 27 / 1 / 1359، عراق شرایط حل مسائل خود را با ایران چنین اعلام کرده بود: 1 - خروج بی‌قید و شرط از سه جزیره. 2 - بازگرداندن دنباله‌ی اروندرود به وضعیت قبل از قرارداد 1975 الجزایر. 3 - به رسمیت شناختن عرب بودن مردم عربستان (خوزستان).
از سوی دیگر، وزیر خارجه ایران بلافاصله در واکنش به این خواسته‌ها، شرایط ایران برای حل مسائل ایران و عراق را چنین اعلام کرد: 1 - نابودی رژیم اسرائیلی صدام حسین. 2 - پیوستن عراق به کشورهای ضد امپریالیستی و ضد صهیونیستی. 3 - آزادی تمام زندانیان سیاسی عراق و مردم این کشور و در رأس آنها آزادی حضرت آیت‌الله العظمی صدر.
(هادی نخعی، روز شمار جنگ ایران و عراق، کتاب هفتم - جلد اول: قطع رابطه امریکا با ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1385، ص 1010).
[325] حسن فتحی، تلاش‌های صلح‌آمیز در 8 سال دفاع مقدس، حماسه مقاومت، معاونت فرهنگی و تبلیغات جنگ ستاد فرماندهی کل قوا، زمستان 1369، ص 96.
[326] مصاحبه امیر حسنی سعدی.
[327] سقوط دولت موقت پیامد مذاکراتی بود که میان مهندس بازرگان نخست‌وزیر وقت و ابراهیم یزدی وزیر خارجه وقت با برژینسکی صورت گرفت. جدا از ماهیت و اهداف این مذاکره، واکنش داخلی نشان می‌دهد در آن وضعیت خاص، مذاکره آن هم با امریکایی‌ها چگونه ارزیابی می‌شد، حال آنکه در سال‌های بعد حتی مک‌فارلین به ایران سفر کرد ولی پیامدهای آن متفاوت بود.
[328] مأخذ 14، ص 81.
[329] مأخذ 56، ص 180.
[330] مأخذ 14، ص 81.
[331] مأخذ 14، ص 81.
[332] دکتر هوشنگ عامری، اصول روابط بین‌الملل، انتشارات آگاه، چاپ سوم، بهار 1377، ص 316.
[333] جان ویک لین، مبانی دیپلماسی، ترجمه عبدالعلی قوام، نشر قومس، اسفند 1369، ص 73.
[334] کن بوث، «اتحادها»، کتاب استراتژی معاصر، نظریات و خط مشی‌ها، فیل ویلیامز، ترجمه هوشمند میرفخرایی، دفتر مطالعات سیاسی - بین‌المللی، تهران، 1369، ص 231 و 232.
[335] مأخذ 133، ص 74.
[336] مأخذ 56، ص 182 و 183.
[337] جان پیترز، معماری نظامی امریکا بر پایه نظم نوین جهانی، ترجمه سید حسین محمدی نجم، دوره عالی جنگ سپاه، تهران، 1378، ص 24.
[338] مأخذ 87: ص 31.
[339] مأخذ 137.
[340] مأخذ 134، ص 238.
[341] مأخذ 137، ص 27.
[342] مأخذ 78، ص 44.
[343] مأخذ 78، ص 44.
[344] مأخذ 134، ص 245.
[345] نویسنده در تابستان سال 1358 همراه با نیروهای تیپ هوابرد در مرز خرمشهر حضور داشته و این برداشت حاصل آشنایی با نظریات و تصورات پرسنل تیپ هوابرد است. در برخی مواقع اعضای تیپ اظهار می‌داشتند اگر به ما اجازه بدهند تا بصره پیش می‌رویم.
[346] مارک کازیروفسکی در اجرای پروژه‌ای برای یک مؤسسه تحقیقاتی امریکا درباره‌ی کودتای نوژه، طی سفر به ایران و اروپا اطلاعاتی را گردآوری کرد و مقاله‌ای نیز منتشر ساخت. وی معتقد بود کودتای نوژه را عراق اجرا کرده و امریکا نقشی نداشته است. به نامبرده توضیح داده شد با توجه به فضای ضد عراقی در ارتش ایران، عراقی‌ها نه تنها شرایط و زمینه‌های لازم بلکه منابع مورد نیاز برای سازماندهی کودتا را که سلطنت طلب‌ها طراحی و اجرا کرده بودند نیز نداشتند. بنابراین طراح کودتا امریکا بود ولی به دلیل شکست عملیات طبس و نگرانی از تبعات سیاسی، بین‌المللی و امنیتی برای اعتبار و حیثیت امریکا و جان گروگان‌ها، امریکا مایل نبود نقش این کشور آشکار شود و عراقی‌ها را محور قرار دادند و از آنها حمایت کردند و حتی بختیار کاملا به عراقی‌ها پیوست و پول می‌گرفت. سایر عناصر سیاسی و امنیتی رژیم سابق نیز در عراق مستقر و به سرویس امنیتی عراق وصل شدند.
[347] گفت و گو با امیر حسنی سعدی. (نک: فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق، شماره 9، پاییز 1383).
[348] یکی از فعالان کودتای نوژه در توضیحات خود درباره‌ی شکل‌گیری کودتا می‌گوید: پس از پیروزی انقلاب از طریق اروپا، با امریکایی‌ها تماس گرفته شد و درخواست حمایت از برنامه کودتاچی‌ها شد ولی مورد توجه قرار نگرفت ولی پس از تصرف سفارت امریکا در زمستان 1358 امریکایی‌ها به رابط ما چراغ سبز نشان دادند و فعالیت‌ها شروع شد.
[349] نک: اجتناب‌ناپذیری جنگ، محمد درودیان.
[350] روزنامه جمهوری اسلامی، 14 / 1 / 1374، مصاحبه منتشر نشده مرحوم سید احمد خمینی با دفتر امور مطبوعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
[351] مصاحبه آیت‌الله موسوی جزایری با روزنامه کیهان، 8 / 9 / 1382، ص 12.
[352] همان.
[353] دکتر حسین عظیمی «تحمیل شرایط و سیاست‌های اقتصادی در دوره جنگ ایران و عراق»، فصلنامه مطالعات دفاعی و امنیتی انتشارات دافوس، تابستان 1380، شماره 27، ص 15 و 16.
[354] همان، ص 22.
[355] همان، ص 16 و 17.
[356] مصاحبه اختصاصی با امیر شمخانی، 1 / 7 / 1383.
[357] همان.
[358] میرحسین موسوی، نخست‌وزیر وقت، بعدها وضعیت اقتصادی ایران را در مقایسه با عراق توضیح می‌دهد و می‌گوید: هنگام شروع جنگ ذخایر ارزی ما در مقابل عراق که سی و شش میلیارد دلار ذخیره ارزی داشته است بسیار اندک بود. و به خاطر نبودن مکانیزمی که مصرف را با درآمد ارزی ما متعادل کند و همچنین نفروختن نفت به حد کافی، در حالت بدی قرار داشتیم. وی سپس اضافه می‌کند: اکنون که ما در یک موضع قوی قرار گرفته‌ایم و موانع و دشواری‌ها را پشت سر گذاشته‌ایم می‌توان از مشکلات اقتصادی صحبت کرد.
(روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد 20، عبور از مرز، مصاحبه رادیو و تلویزیونی، گزارش 31 / 5 / 1361، ص 667 و 668).
[359] این بیانیه با فتح خرمشهر و پس از آنکه موضوع تجاوز و اشغال برطرف شد صادر گردید. حال آنکه در همان زمان هیچ گونه بیانیه‌ای درباره‌ی وضعیت کشور و ادامه یا اتمام جنگ پس از فتح خرمشهر صادر نشد و تنها یک سال بعد، در این باره بیانیه جدیدی صادر گردید.
[360] آنتولی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، ترجمه حسین یکتا، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، منتشر نشده، ص 99.
[361] همان، ص 121.
[362] همان، ص 245 و 246.
[363] افرایم کارش، جنگ ایران و عراق یک تجزیه و تحلیل نظامی، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1987، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تکثیر معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 73.
[364] همان.
[365] کارلاتورز و وینسنت دیفرونزو، «افزایش ابزارها در جنگ ایران و عراق، ناسازگاری عناصر استراتژی صدام»، ترجمه پریسا کریمی‌نیا، فصلنامه نگین ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، پاییز 1382، شماره ششم، ص 15.
[366] همان.
[367] همان، ص 15 و 16.
[368] همان، ص 16.
[369] همان، ص 17.
[370] همان، ص 13 و14.
[371] مأخذ 54، ص 29.
[372] مأخذ 54، ص 29 و 30.
[373] ازلگ و موریسون طرح خواسته‌های سیاست خارجی کتاب ماهیت سیاستگذاری خارجی در دنیای وابستگی متقابل کشورها، ترجمه دکتر حسین سیف‌زاده، انتشارات قومس، چاپ سوم، 1381، ص 271.
[374] سخنان هاشمی رفسنجانی در مراسم افتتاحیه اجلاس رسمی مجلس خبرگان رهبری، روزنامه شرق، 15 / 7 / 1382، ص 4.
[375] مصاحبه اختصاصی نویسنده با هاشمی رفسنجانی، 17 / 10 / 1379.
[376] وفیق السامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه عدنان قارونی، مرکز فرهنگی سپاه، تهران، ص 1377، ص 62.
[377] محمد درودیان، خونین‌شهر تا خرمشهر، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1373، ص 50.
[378] محمد درودیان، آغاز تا پایان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ چهارم، 1380، ص 34 و 35.
[379] امام با توجه به تلاش‌هایی که برای خاتمه دادن به جنگ صورت می‌گرفت فرمودند: «ایران می‌گوید که تا از خانه ما بیرون نروید و تا جرم‌هایی که کرده‌اید معلوم نشود که شما مجرم هستید و تا ضررهایی که به ایران زدید جبران نشود و حکم به جبران نشود، صلح معنی ندارد.» (صحیفه نور، جلد 16، ص 76).
[380] محمد درودیان، علل تداوم جنگ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1382، ص 63.
[381] همان، ص 55.
[382] همان، ص 55.
[383] همان ص 96.
[384] همان، ص 95.
[385] همان، ص 98 و 99.
[386] همان، ص 98.
[387] ستیز با صلح، ستاد تبلیغات جنگ، شورای عالی دفاع، 1366، ص 119، به نقل از روزنامه القبس، 18 / 1 / 1981، (28 / 10 / 1359).
[388] همان، ص 122، سخنان صدام، 14 / 3 / 1981، (24 / 12 / 1359)، مجله الفبا، شماره 651، 18 / 3 / 1981 (27 / 12 / 1359).
[389] سخنرانی مراد فرهادپور در اردوی دفتر تحکیم در شهریار، ماهنامه نامه، نیمه آذر 1383، شماره 33، ص 77.
[390] محسن رضایی، «دلائل و اهداف ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر»، 21 / 4 / 1361، فصلنامه نگین ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، بهار 1382، شماره 4، ص 108.
[391] نک: به پرسش‌های اساسی جنگ، محمد درودیان.
[392] مهندس سحابی درباره‌ی ملاقات خود با آقای هاشمی می‌گوید: «در خرداد سال 1361 پس از فتح خرمشهر، ما نماینده مجلس شورای اسلامی دوره‌ی اول بودیم. آقای هاشمی هم رئیس مجلس بودند. بنده با ایشان ملاقاتی کردم و استدلال کردم که این پیروزی که به دست آمده هم افتخار دارد و هم متضمن منافعی برای ایران هست به طوری که کشورهای عربی اصرار داشتند که اگر صلح بشود آنها کمک‌هایی به طرفین می‌کنند و جبران خسارات می‌کنند. بهتر است از این موقعیت استفاده بشود. برعکس اگر بروید داخل خاک عراق، بدنامی زیادی برای ایران و از آن طرف انگیزه برای سرباز عراقی برای جنگیدن و از این طرف، بی‌انگیزگی برای جنگیدن برای سرباز ایرانی. خود ایشان استدلالش این بود که ما بایستی برویم یک گرو از عراق بگیریم و آن وقت با صدام مذاکره کنیم. این جوری حاضر نیست مذاکره کند. این گرو را ایشان خیلی ساده می‌گرفت. مثلا گرفتن بصره، این حرف خود ایشان بود که آنجاها را بگیریم.
(گفت و گو با رادیو آزادی به مناسبت بیستمین سالگرد جنگ، کتاب درس و تجربه، ص 504 و 505).
[393] دکتر داود هرمیداس باوند معتقد است: بعد از پیروزی نظام ایران در فتح خرمشهر بعضی بعضی از احزاب و گروه‌ها مانند نهضت آزادی خواستار پایان جنگ شدند ولی این نوع درخواست‌ها مغایر منافع نظام جمهوری اسلامی و جنگ تشخیص داده شد لذا نه تنها به این تقاضاها پاسخی داده نشد، بلکه عکس‌العمل سختی نیز علیه این گروه‌ها صورت گرفت! (روزنامه ابرار، 25 / 6 / 1380) آقای صادق طباطبایی نیز طی مصاحبه‌ای می‌گوید: اولین بیانیه نهضت آزادی بعد از فتح خرمشهر تأکید بر پایان جنگ بود. (یاس نو، 17 / 9 / 1382 ص 9).
[394] در ملاقات حضوری با دبیر وقت نهضت آزادی دکتر ابراهیم یزدی کلیه مدارک حاوی موضع‌گیری نهضت درخواست شد. در این اسناد هیچ گونه سندی که بیانگر موضع‌گیری نهضت با صدور بیانیه یا سخنرانی یا انتشار کتاب و مقاله برای ارائه پیشنهاد در مورد اتمام جنگ پس از فتح خرمشهر، همزمان با تصمیم‌گیری باشد وجود نداشت.
[395] روزنامه یاس نو، (سیاسی)، دوشنبه 17 آذر 1382، ص 9.
[396] روزنامه صبح امروز، 29 / 9 / 1378، ص 12.
[397] مأخذ 14.
[398] هیئتی از ایران که به سوریه سفر کرده بود پس از بازگشت از سوریه به همراه سایر اعضای شورای عالی دفاع جلسه‌ای را در خدمت امام تشکیل دادند و امام تلویحا نپسندیدند که ما نیرو به لبنان ببریم.
[399] حمید احمدی، درس و تجربه، جلد دوم: تحقیقی درباره تاریخ انقلاب ایران، انتشارات انقلاب اسلامی (خارج از کشور)، 1380، ص 852 و 853.
[400] عراق در تاریخ 21 خرداد برای عقب‌نشینی اعلام آمادگی کرد که عملا تا 30 خرداد به طول انجامید. ضمن اینکه 2500 کیلومتر مربع از مناطق حساس از جمله نفت شهر را در تصرف خود حفظ کرد.
[401] مجله ایران فردا، سال سوم، شماره 16، ص 31.
[402] محسن غلامی، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد علوم سیاسی، فشارهای داخلی، بین‌المللی و اقتصادی و پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت، انتشارات دانشگاه تهران، بهمن 1374، ص 138 و 139.
[403] روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12.
[404] علی اکبر ولایتی، گفت و گو با روزنامه کیهان، 1 / 7 / 1381، ص 12.
[405] آقای بندری معاون ناراسیما رائو وزیر خارجه هند بود که چند بار به ایران آمد. او در حقیقت از جانب کشورهای غیر متعهد به ایران سفر و مذاکره می‌کرد.
[406] همان، ص 12.
[407] ایشان جلسات شورای عالی دفاع را ثبت و ضبط می‌کرد و گفته می‌شود نوار جلسات در اختیار ایشان بوده است. لازم به ذکر است آقای نظران بر اثر سانحه تصادف فوت کرده است.
[408] روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12.
[409] همان.
[410] گفت و گوی اختصاصی با محسن رضایی، خرداد، 1383.
[411] درباره نظریات سیاسیان و نظامیان نک: علل تداوم جنگ، محمد درودیان.
[412] روزنامه شرق، 15 / 7 / 1382، ص 4.
[413] گفت و گوی اختصاصی با محسن رضایی، 20 / 2 / 1383، با حضور غلامعلی رشید، حسین علایی، غلام محرابی، حسینی تاش و محمد درودیان.
[414] مأخذ، 4، ص 12 و 13.
[415] گفت و گوی اختصاصی با دکتر محسن رضایی دبیر مجمع تشخیص مصلحت، 20 / 2 / 1383.
[416] گفت و گو با دکتر حسین عظیمی، فصلنامه مطالعات دفاعی و امنیتی، انتشارات دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، تابستان، 1380، شماره 27، ص 21 و 22.
[417] مصاحبه اختصاصی برژینسکی با روزنامه همشهری دیپلماتیک، شماره 43، 22 / 12 / 1383، ص 5.
[418] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، ترجمه حسین یکتا، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، منتشر نشده، ص 113.
[419] همان، ص 99.
[420] همان، ص 116.
[421] همان، ص 116.
[422] همان، ص 100.
[423] هانس جی مورگانتا، سیاست میان دولت‌ها، ترجمه حمیرا مشیرزاده، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران 1379، ص 598.
[424] پیتر می‌یر، جامعه‌شناسی جنگ و ارتش، ترجمه علیرضا ازغندی و محمد صادق مهدوی، نشر قومس، چاپ پنجم، 1376، ص 63.
[425] کارلا تورز و وینست دیفرونزو، «افزایش ابزارها در جنگ ایران و عراق: ناسازگاری عناصر استراتژی صدام»، ترجمه پریسا کریمی‌نیا، فصلنامه نگین ایران، شماره 6، ص 17.
[426] دکتر حمیدرضا جلالی‌پور، سخنرانی در جشنواره نشریات دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی، روزنامه نوروز، 27 / 11 / 1380، ص 3.
[427] دکتر غلامعلی چگینی، گفت و گوی اختصاصی با نویسنده، دی ماه 1378.
[428] همان.
[429] خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارش لحظه به لحظه عملیات رمضان، گزارش انعکاس عملیات رمضان، شماره 34، ص 2، سخنان صدام در جمع نظامیان عراقی، 22 / 5 / 1361.
[430] علیرضا لطف‌الله زادگان، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد 20، عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1381، ص 294، گزارش 26 / 7 / 1361.
[431] خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارش لحظه به لحظه عملیات رمضان، شماره 3، ص 17، رادیو صدای امریکا، ساعت 30: 20، 22 / 4 / 1361.
[432] گفت و گوی اختصاصی با محسن رضایی، 11 / 3 / 1383.
[433] هاشمی رفسنجانی، 20 / 11 / 62، کتاب مصاحبه‌ها سال 1362، زیر نظر محسن هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، زمستان، 1381، ص 166 و 167.
[434] مایکل هاوارد، کلاوزویتز و نظریه جنگ، ترجمه غلامحسین میرزا صالح، انتشارات طرح نو، تهران، 1377، ص 43.
[435] کی. جی، هالستی، «بررسی نظری پدیده جنگ»، ترجمه رضا میرطاهر، فصلنامه مطالعات دفاعی - امنیتی، شماره 26، بهار 1380، ص 83 و 84.
[436] کی. ج، هالستی، مبانی تحلیل سیاست بین‌الملل، ترجمه بهرام مستقیمی، مسعود طارم سری، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، چاپ سوم، 1380، ص 307 و 308.
[437] همان، ص 308.
[438] همان، ص 318.
[439] دکتر امیر آشفته تهرانی، جامعه‌شناسی جنگ و نیروهای نظامی، انتشارات ارمغان، تهران، پاییز 1378، ص 193.
[440] و. ب. گالی، استاد افتخاری علوم سیاسی دانشگاه کمبریج، فیلسوفان جنگ و صلح، ترجمه محسن حکیمی، نشر مرکز، 1372، ص 83.
[441] آقای هاشمی در گفت و گوی اختصاصی با روزنامه کیهان می‌گوید: «آنها که می‌آمدند، بحث غرامت را مطرح نمی‌کردند حتی بیرون رفتن از خاک ما را هم نمی‌پذیرفتند می‌گفتند اول مذاکره کنید تا نتیجه آن بیرون رفتن عراق از خاک شما شود. ما این را نمی‌پذیرفتیم. آنها می‌گفتند اول آتش‌بس شود و بعد مذاکره کنیم.» (کیهان، 14 بهمن 1382، ص 12).
[442] آقای هاشمی در گفت و گو با روزنامه کیهان درباره‌ی شرایط پایان دادن به جنگ می‌گوید: در همان هفته اول جنگ یاسر عرفات و ضیاءالحق و حبیب شطی آمدند. سازمان ملل هم در تاریخ 6 / 7 / 1359 جلسه گرفت و قطعنامه 479 را صادر کرد. همه این موارد مربوط به هفته‌ی اول جنگ بود. منتهی تمام کارها سطحی بود. آمده بودند که بگویند جنگ را بدون توجه به تجاوزگری عراق و اشغال خاک ایران و خسارت‌ها و ارائه پیشنهاد برای رفع تجاوز و تنبیه متجاوز تمام کنید. (کیهان، 14 بهمن، 1382، ص 12).
[443] بی‌اعتمادی ایران به صدام تا اندازه‌ای ریشه در شناختی بود که نسبت به وی در دوره کودتای بعثی‌ها در عراق در نزد رهبران انقلاب حاصل شد. آقای هاشمی در سخنان خود در نماز جمعه تهران در سال 1362 گفت: «صدام می‌خواست به ایران بیاید، ما نپذیرفتیم. به خاطر این جنایاتی که نسبت به مردم عراق می‌کرد و گفتیم این وضع را اصلاح کن، بعد به ایران بیا.»
(خطبه‌های جمعه سال 62، ص 64 و 65).
[444] کتاب خاطرات دوکوئیار، ترجمه مجتبی امیری، روزنامه اطلاعات، 27 / 9 / 1376، ص 12.
[445] روزنامه اطلاعات، 17 / 6 / 1381، ص 16، به نقل از رادیو آزاد عراق.
[446] خسارات جنگ در مراحل مختلف محاسبه شد. در دی ماه 1361 آقای هاشمی در دفتر خاطرات خود می‌نویسد: نخست وزیر گزارشی از بررسی خسارت‌های جنگ دادند که از چهار وزارت کشاورزی، صنایع، راه و مخابرات، دویست میلیارد تومان و از ناحیه نفت تنها 56 میلیارد دلار بود.
(«پس از بحران» روزنامه جمهوری اسلامی، 3 / 4 / 1380، ص 7).
[447] هاشمی رفسنجانی، خطبه‌های جمعه سال 62، جلد پنجم، زیر نظر محسن هاشمی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی بهار 1376، ص 64 و 65، خطبه دوم، 1 / 7 / 1362.
[448] هاشمی رفسنجانی، 29 / 4 / 1367، عزت راز جاودانگی، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، به کوشش قاسم فروغی، تهران، 1374، ص 147.
[449] روزنامه کیهان، گفت و گوی اختصاصی، دوشنبه 1 / 7 / 1381، ص 12.
[450] هاشمی رفسنجانی، گفت و گوی اختصاصی با روزنامه کیهان، 14 بهمن 1382، ص 12.
[451] آقای ولایتی وزیر خارجه وقت ایران درباره‌ی تأثیر تجربه خاورمیانه در برداشت‌های ایران از آتش‌بس در شرایطی که دشمن مناطقی را در اشغال خود دارد می‌گوید: «ما که تجربه خاورمیانه و جنگ‌های کشورهای عربی با اسرائیل را داشتیم دیده بودیم پس از برقراری آتش‌بس، اسرائیل از مناطق اشغال شده عقب‌نشینی نمی‌کرد و با فرونشستن حرارت کشورهای عربی، زمین آنان به تملک اسرائیل درمی‌آمد. این شرایط در جنگ ما حادتر بود که چرا که عملا دنیا از اشغال‌گر حمایت می‌کرد و این امکان جدی بود که عراق متناوبا به جنگ و صلح بپردازد تا سراسر ایران را اشغال کند.»
(سایت خبری بازتاب، 12 فروردین 1384).
[452] مأخذ 59، ص 63 و 64، خطبه اول، 1 / 7 / 1362.
[453] آقای هاشمی رفسنجانی رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، ضبط برنامه تلویزیونی سجاده آتش، شبکه اول، مرداد 1378.
[454] محسن رضایی، گفت و گوی اختصاصی با نویسنده، 11 / 3 / 1383.
[455] هاشمی رفسنجانی، مصاحبه‌ها سال 1360، زیر نظر محسن هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، 1378، ص 318 و 319؛ روزنامه کیهان، 18 / 12 / 1360.
[456] همان، ص 319 و 320.
[457] همان، ص 320.
[458] همان، ص 318 و 319.
[459] آقای هاشمی رفسنجانی، روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12.
[460] مأخذ 66، ص 105 و 106، خبرنگاران داخلی، 5 / 8 / 1360.
[461] همان، ص 144، مجله صف، 28 / 8 / 1360.
[462] همان.
[463] همان.
[464] عراقی‌ها در مذاکره بسیار سرسخت بودند. چنانکه پس از برقراری آتش‌بس، با هیئت ایرانی از موضع قدرت برخورد می‌کردند و مانع از پیشرفت مذاکره بودند.
[465] در این نوع بحث‌ها (اتمام مدت خدمت نیروهای بسیجی و...) باید به دشواری بسیج سازمان سپاه هم اشاره کرد چون سپاه مأموریت اول خود را جنگ نمی‌دانست و اگر یک سال رها می‌شد واقعا سال بعد جمع کردن سپاه دشوار بود. بنابراین چند نتیجه منفی عاید ما می‌شد: 1 - از دست دادن توان بسیج 2 - دشواری در بسیج توان سپاه 3 - از میان رفتن انسجام سیاسی - نظامی 4 - تشدید موانع سیاسی - حقوقی بین‌المللی.
[466] مأخذ 66، ص 11، مصاحبه با الموقف العربی، 22 / 1 / 1360.
[467] هاشمی رفسنجانی، مصاحبه‌ها سال 1361، زیر نظر محسن هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، تابستان 1380، ص 121 و 122.
[468] مصاحبه اختصاصی با آقای محسن رضایی، 12 / 3 / 1382.
[469] محسن رضایی فرمانده سابق سپاه، روزنامه سیاست روز، 3 / 3 / 1383، ص 2.
[470] مأخذ 63.
[471] مصاحبه اختصاصی با آقای محسن رضایی، 20 / 2 / 1383.
[472] همان، 12 / 3 / 1383.
[473] همان.
[474] همان.
[475] سیبری درباره‌ی خاتمه موقتی جنگ معتقد است در خاتمه موقت، اهداف سیاسی جنگ حل و فصل نمی‌شود. مصالحه مبتنی بر نفع مشترک پذیرفته شده نیز عملی نیست. وی می‌گوید خاتمه موقتی جنگ ممکن است اهداف گوناگونی داشته باشد. اول ممکن است رهبران با توقف جنگ به دنبال انسداد وضع موجود باشند. دوم، شاید آنها به دنبال حل و فصل موضوعات اساسی باشند. سوم، یک یا هر دو طرف ممکن است توقف را به عنوان یک تنفس به منظور آغاز عملیات بعدی تلقی نمایند. چهارم، چنین توقف موقتی ممکن است به عنوان فرصتی برای ادامه‌ی همان اهداف از طرق عملیات پنهانی یا خرابکارانه باشد. (104 -96.Seabary.p)
(مصطفی ترک زهرانی، نظریه تصمیم‌گیری مبتنی بر نظم دوم و پایان جنگ، پایان‌نامه دکتری، ص 38).
[476] مأخذ 49، ص 89 و 90.
[477] مأخذ 49، ص 105 و 106.
[478] مأخذ 49، ص 76.
[479] مأخذ 49، ص 83.
[480] هانتیگتون، روزنامه صدای ملت، 26 / 8 / 60 ص 5، به نقل از هفته‌نامه دی سایت چاپ آلمان، ترجمه قاسم مولایی.
[481] جان پیترز، معماری نظامی امریکا بر پایه نظم نوین جهانی، ترجمه سید حسین محمدی نجم، انتشارات دوره عالی جنگ سپاه، 1378، ص 205.
[482] همان، ص 202.
[483] افرایم کارش، جنگ ایران و عراق یک تجزیه و تحلیل نظامی، نشریه ادلفی پی‌پر، بهار 1987، ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی، تکثیر معاونت اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح، دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ، ص 67 و 68.
[484] همان.
[485] مأخذ 66، ص 11، مصاحبه با مجله الموقف العربی، قبرس، 22 / 1 / 1360.
[486] همان، ص 12.
[487] همان، ص 12.
[488] مأخذ 45، ص 429 و 430، گزارش 8 / 5 / 1361، نماز جمعه تهران.
[489] مصاحبه، اختصاصی با دکتر محسن رضایی، 20 / 2 / 1383.
[490] مصاحبه اختصاصی با دکتر محسن رضایی، 15 / 4 / 1383.
[491] مباحث جلسات تصمیم‌گیری در کتاب علل تداوم جنگ به صورت گسترده مورد بحث قرار گرفته است که در اینجا از تکرار مباحث خودداری می‌شود.
[492] آنچه بعدها به عنوان اختلاف نظر امام خمینی و برخی مسئولان در جلسات تصمیم‌گیری طرح شد، هیچ گاه موضوعی جدی و عمیق نبود، بلکه در مسیر بررسی‌های اولیه، دیدگاه‌های متفاوت مطرح شد و سپس در روند تصمیم‌گیری با دستیابی به اجماع، امام تصمیم نهایی را گرفتند. بعدها پیامدهای این تصمیم‌گیری موجب نقد و بررسی آن و تأکید بر اختلاف نظرها شد.
[493] مأخذ 65، ص 321.
[494] مأخذ 66، ص 322، مصاحبه با خبرنگاران داخلی، 24 / 12 / 1360.
[495] مأخذ 66، ص 303 و 304، مصاحبه با تلویزیون سی. بی. اس. امریکا، 18 / 11 / 1360.
[496] همان.
[497] همان.
[498] مأخذ 66، ص 199، مصاحبه با خبرنگاران داخلی، 7 / 10 / 1360.
[499] مأخذ 66، ص 246، مصاحبه با روزنامه اطلاعات، 3 / 11 / 1360.
[500] آقای هاشمی رفسنجانی مصاحبه با روزنامه کیهان، سه شنبه 14 / 11 / 1362، ص 12.
[501] دکتر ولایتی وزیر خارجه وقت ایران بعدها درباره‌ی استراتژی ایران پس از فتح خرمشهر می‌گوید: «در آن مقطع این ایده در شورای عالی دفاع مطرح شد که اگر نقاطی را در داخل خاک عراق تصرف کنیم ابزار لازم برای وارد کردن فشار بر عراقی‌ها برای عقب‌نشینی آنان به مرزها و محکومیت متجاوز و دریافت غرامت از عراق به دست می‌آید. (سایت خبری بازتاب، 12 فروردین 1384).
[502] برای اطلاع بیشتر نک: علل تداوم جنگ، محمد درودیان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1382.
[503] بعدها این موضوع به معنای مخالفت امام با ادامه جنگ ارزیابی و مبنای استدلال و طرح نظریات قرار گرفت؛ در صورتی که این موضوع برای بررسی در جلسات تصمیم‌گیری طرح شد و در پایان امام تصمیم نهایی را اتخاذ کرد.
[504] آقای رضایی، فرمانده‌ی وقت سپاه، معتقد است امام نسبت به نحوه‌ی ادامه‌ی جنگ و دلیل آن طرح پرسش کرد و نه اصل توقف جنگ (مصاحبه اختصاصی با آقای رضایی، 17 / 9 / 1382.).
[505] مصاحبه اختصاصی نویسنده با دکتر محسن رضایی، 17 / 9 / 1382.
[506] آقای عباس عبدی در شرایطی که بر اثر تحولات سیاسی موضوع ادامه‌ی جنگ پس از خرمشهر مورد نقد قرار گرفته بود از منظر دیگری به این موضوع توجه کرده است. وی می‌گوید: در سال‌های اخیر مشخص شده است که امام بعد از فتح خرمشهر با ادامه‌ی جنگ مخالف بودند. الآن که ما نگاه می‌کنیم ممکن است به راحتی بگوییم ادامه‌ی جنگ غلط بوده است ولی من واقعا به این نظر اطمینان صددرصد ندارم. چرا؟ برای اینکه تجربه عراق نشان داد اگر با عراق صلح می‌شد ممکن بود چهار سال بعد دوباره همین جنگ را راه بیندازد. چنانکه بعد از ما سراغ کویت رفت. خب اگر آن روز صلح می‌شد - با اطلاعات امروز در مورد آن قضاوت نکنیم - و چهار سال بعد عراق دوباره حمله می‌کرد، باز هم محکوم می‌کردیم که چرا صلح کردیم. آن روز اوضاع عراق خراب بود و ما می‌توانستیم برویم بصره را هم بگیریم. این تصور می‌شد. بنابراین اعلام نظر کردن به این سهولت نیست.(28 مهر 1380، روزنامه یاس نو سیاسی، 13 / 8 / 1382، ص 7).
[507] خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارش لحظه به لحظه عملیات رمضان، شماره 10، 29 / 4 / 1361، ص 35، نشریه هفتگی لوپوئن چاپ پاریس.
[508] همان، شماره 8، 26 / 4 / 1361، ص 32 رادیو ریاض.
[509] همان، شماره 11، 29 / 4 / 1361، ص 22 آسوشیتدپرس.
[510] همان، شماره 7، 26 / 4 / 1361،ص 83، رادیو امریکا به نقل از نیویورک تایمز.
[511] همان، شماره 11، 30 / 4 / 1361، ص 21، آسوشیتدپرس.
[512] همان، شماره 21، 31 / 4 / 1361، ص 31، رویتر.
[513] همان، شماره 17، 17 / 5 / 1361،ص 20، آسوشیتدپرس به نقل از مقامات امریکایی در واشنگتن.
[514] همزمان با آشکار شدن نتایج اولیه عملیات رمضان، مسعود رجوی رهبر سازمان مجاهدین خلق با برشمردن نتایج عملیات تروریستی منافقین در داخل کشور بیانیه‌ای را صادر و اعلام کرد دو هزار تن از کادرهای جمهوری اسلامی را ترور کرده و مرحله اول مبارزه علیه جمهوری اسلامی به پایان رسیده و مرحله دوم برای تدارک قیام عمومی فراهم شده است!
(روز شمار جنگ ایران و عراق، جلد 20، عبور از مرز، علیرضا لطف‌الله زادگان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، 1381، ص 362، گزارش 1 / 5 / 1361).
[515] همان، شماره 14، 2 / 5 / 1361،ص 25، رادیو امان.
[516] آقای محسن رضایی فرمانده پیشین سپاه، گفت و گوی اختصاصی، 11 / 3 / 1383.
[517] سردار غلامعلی رشید، جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، گفت و گوی اختصاصی با نویسنده، بهمن 1383.
[518] آقای هاشمی رفسنجانی، گفت و گو با روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12.
[519] خبرگزاری جمهوری اسلامی، 24 / 2 / 1362، مشروح گزارش نهمین کنگره حزب بعث رژیم عراق، ص 38 و 39، رادیو بغداد، 9 / 12 / 1361.
[520] مرتضی منطقی، نگاهی به 8 سال جنگ تبلیغاتی، گروه علوم انسانی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، 1372، ص 225 و 226.
[521] مأخذ 118.
[522] مأخذ 33، ص 178.
[523] مأخذ 46، ص 552، گزارش 14 / 5 / 1361.
[524] هاشمی رفسنجانی، خطبه‌های جمعه سال 1361، جلد دوم، دفتر نشر معارف انقلاب، بهار 1376، ص 402 و 403، خطبه دوم، 8 / 5 / 1361.
[525] گفت و گوی اختصاصی نویسنده با هاشمی رفسنجانی، 21 / 1 / 1380.
[526] با وجود اهمیت عملیات رمضان و نتایج آن متأسفانه تاکنون هیچ‌گونه بررسی و تحقیق عمیق سیاسی - نظامی در محافل آکادمیک و آموزشی یا در جامعه صورت نگرفته است تا در دسترس عموم قرار گیرد.
[527] در دفترچه یادداشت‌های روزانه‌ی سردار رشید (فرمانده‌ی وقت سپاه در قرارگاه موقت کربلا) در یادداشت‌های روز 24 تیر 1361 جمع‌بندی نتایج اولیه عملیات رمضان چنین آمده است: «فشار دشمن عامل اساسی نبود که ما عقب‌نشینی کردیم، مجموعه‌ای از توهم، ضعف و از هم پاشیدگی بود.» در گزارش‌ها و تحلیل‌های دیگر بر مسائلی از قبیل اطلاعات، مهندسی، نیروی احتیاط، لجستیک به عنوان عوامل مؤثر در پیدایش این وضعیت تأکید شده است ولی به نظر می‌رسد اشکال اساسی در سطح استراتژیک و در انتخاب استراتژی بود؛ البته به این موضوع بعدها توجه شد.
[528] چهار ماه پس از اجرای عملیات رمضان در تاریخ 26 آبان 1361، بنابر آنچه در دفترچه روزانه سردار رشید نوشته شده است، فرمانده وقت سپاه در جلسه‌ی قرارگاه مرکزی در حضور کلیه فرماندهان قرارگاه‌های کربلا و نجف می‌گوید: «ما فکر می‌کردیم که (پس از فتح خرمشهر) جنگ تمام می‌شود و دشمن نیز برای حفظ منافع خودشان تسلیم می‌شوند و می‌پذیرند. ولی آنها هر نوع پیشروی را برای جمهوری اسلامی غیرقابل قبول و خطرناک می‌دانند و تسلیم نمی‌شوند، بنابراین احساس کردیم جنگ ادامه دارد و جنگ نیروی بیشتر، کادر بیشتر و پشتیبانی بیشتر نیاز دارد.» با این توضیح علاوه بر تلاش سپاه برای گسترش سازمان رزم، عملیات والفجر نیز طراحی و اجرای آن پیگیری شد.
[529] عوامل مختلفی موجب به بن‌بست رسیدن جنگ در جبهه‌های عملیاتی منطقه جنوب شد. برتری مطلق و روزافزون ارتش عراق به لحاظ نیرو و تجهیزات، از میان رفتن غافل‌گیری در تاکتیک و انتخاب زمین مناسب عوامل مهمی بود که توانایی ایران را برای اجرای عملیات پیروز و مؤثر تحت تأثیر قرار داده بود. در نتیجه، ضرورت انجام دادن عملیات، سبب شد منطقه‌ی شمال غرب با استراتژی جدید مورد توجه قرار گیرد.
[530] آقای رضایی، فرمانده‌ی وقت سپاه، بعدها درباره‌ی نگرانی از احتمال حمله‌ی عراق به خاک ایران و تأثیر آن در پذیرش قطعنامه 598 می‌گوید: «دلیل مهمی که موجب شد امام خمینی قطعنامه آتش‌بس را بپذیرد این ارزیابی نظامی بود که عراق بار دیگر بتواند به خاک ایران وارد شود و بخش‌هایی از ایران را دوباره به تصرف خود درآورد.». (گفت و گو با ایسنا، 20 / 12 / 1378).
[531] آقای هاشمی بعدها درباره‌ی حمله به هواپیمای مسافربری ایرباس می‌گوید: «ما این حادثه را یک اشتباه نمی‌دانیم بلکه عاملی برای اجرای دستوری تهدیدآمیز و اخطاری به ما و مردم منطقه می‌پنداریم و آن را این گونه تفسیر می‌کنیم که اگر در ادامه دفاع مصر باشیم آنها تا همه جا حاضرند پیش بروند.» (کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، کتاب بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد 1، تهران، 1368، ص 51) البته بعدها مایکل لدین که در ماجرای مک فارلین از اعضای تیم مذاکره کننده بود، در مصاحبه با الوطن العربی می‌گوید: «ایرانی‌ها نپذیرفتند که این یک تصمیم اشتباه بود و اصرار داشتند که این رویداد را پیام امریکا و حمایتش از عراق تفسیر کنند در حالی که واقعا درست نیست و فقط یک اشتباه بود.» (تلکس ویژه خبرگزاری جمهوری اسلامی، 10 / 1 / 1382).
[532] در روزنامه الشرق الاوسط در مقاله «واشنگتن و ایران در راه درگیری» نوشته شده است: «اگر دولت فرانسه در بهار 1988 به آخوندها هشدار نمی‌داد که اگر ایران اقداماتی در جهت آتش‌بس انجام ندهد عراق تهران را با سلاح‌های شیمیایی، میکروبی و بیولوژیک بمباران خواهد کرد در اگوست سال 1988 ایران آتش‌بس را قبول نمی‌کرد و نیروهای خود را از مناطق زیادی در خاک عراق بیرون نمی‌کشید.» (بولتن گزیده‌های رسانه‌های خارجی، شماره 291، 31 / 2 / 1382، ص 13).
[533] بحث درباره‌ی عقب‌نشینی از مناطق تصرف شده بلافاصله پس از تهاجمات عراق به جزایر مجنون و شلمچه مطرح شد ولی نقطه تصمیم‌گیری برای اجرای این امر به گفته سردار رشید چنین است: تهاجم عراق به فاو و جزایر مجنون و به شهرها و عقب‌نشینی نیروهای ارتش تا دهلران و دشت‌عباس و تصرف قرارگاه نیروی زمینی و به آتش کشیدن آن، نقطه تصمیم‌گیری بود. (مصاحبه اختصاصی با نویسنده، 23 / 7 / 1372).
[534] آیت‌الله خامنه‌ای، روزنامه کیهان، 24 / 5 / 1367، ص 3.
[535] شهرام چوبین در مقاله خود می‌نویسد: هیچ بخشی از جنگ همانند شیوه‌ی پایان یافتن آن برای ناظران این چنین تعجب‌آور نبود. (مقاله آخر جنگ، روزنامه اخبار اقتصادی، 1 / 7 / 78، ص 7).
[536] کیهان هوایی، 5 / 5 / 1367، ص 3، به نقل از پایانه‌نامه محسن غلامی کارشناسی ارشد علوم سیاسی، «فشارهای داخلی، بین‌المللی و اقتصادی و پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت»، انتشارات دانشگاه تهران، بهمن 1374، ص 11.
[537] روزنامه اطلاعات، 11 / 4 / 1367، ص 15.
[538] فرماندهی قرارگاه نصر، ترجمه مصاحبه وفیق السامرایی با الحیات، 26 / 11 / 1377، ص 22.
[539] خرمشهر به مدت بیست ماه در اشغال قرار داشت. نظر به اینکه سرانجام به دست رزمندگان فتح شد لذا هیچ‌گاه درباره‌ی علت طولانی شدن اشغال یا اینکه چرا با مقاومت از اشغال آن جلوگیری نشد بحث نمی‌شود. در واقع پیروزی فتح خرمشهر پیامدهای اشغال و طولانی شدن آن به مدت بیست ماه را تحت تأثیر قرار داد.
[540] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، 29 / 4 / 1367، شماره 122، ص 64 و 65، رادیو امریکا، 28 / 4 / 1367.
[541] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، 28 / 4 / 1367، شماره 121، ص 29 و 30، خبرگزاری رویتر، 27 / 4 / 1367.
[542] مأخذ 5، ص 23، رادیو بی.بی.سی، 28 / 4 / 1367.
[543] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، 30 / 4 / 1367، شماره 123، ص 43، رادیو امریکا، 29 / 4 / 1367.
[544] همان، ص 47، آنکارا خبرگزاری جمهوری اسلامی، 29 / 4 / 1367.
[545] احمد صدری، «نشانگان فلج سیاسی»، ماهنامه آفتاب، مهر 1382، شماره 29، ص 28.
[546] احمد صدری، دیلی استار، 28 آوریل 2003 (8 / 2 / 1382)، رسانه‌های دنیا، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 25 / 2 / 1382، شماره 1947، ص 28 و 29.
[547] کاتوزیان به شرایطی که در دو نوبت برای اتمام جنگ پیش آمد اشاره نکرده است ولی به نظر می‌رسد منظور ایشان از دو نوبت، تصرف فاو در سال 1365 و تصویب قطعنامه 598 در سال 1366 باشد. در مورد این موضوع و امکان خاتمه دادن به جنگ در صفحات بعد توضیح داده خواهد شد.
[548] محمد علی همایون کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه: محمد رضا نفیسی و کامبیز عزیزی، نشر مرکز، چاپ هفتم، 1379، مقدمه مؤلف، ص 35.
[549] محسن رضایی، گفت و گوی اختصاصی با حضور سردار رشید، سردار علایی، دکتر حسینی‌تاش و محمد درودیان، 20 / 2 / 83.
[550] همان.
[551] روزنامه همشهری، 8 / 7 / 1382، ص 2.
[552] آقای هاشمی رفسنجانی، گفت و گو با روزنامه‌ی همشهری، 1 / 7 / 1382، ص 21.
[553] همان.
[554] نک: به گفت و گوی آقای هاشمی با روزنامه همشهری در تاریخ 1 و 2 مهر 1382.
[555] سال‌های 65 و 66 بود و طبیعی بود که وضعیت اقتصادی کشور خوب نباشد. در آن هنگام درآمدهای ارزی سالانه حدود 5 / 6 تا 7 میلیارد دلار و هزینه‌های مستقیم جنگی حدود 5 / 3 میلیارد دلار بود. مشکلات زیادی داشتیم و گزارش‌هایی هم که در این زمینه می‌رسید نگران کننده بود. دائم این سؤال مطرح می‌شد که آیا این شرایط اقتصادی بحرانی امکان ادامه مقاومت را می‌دهد یا نه؟... در آن شرایط تعدادی از وزرا که گمان می‌کنم ده نفر بودند مسئول آن شدند تا در یک فضا و شرایط خاص پیش بینی بدترین شرایط ممکن را که احتمال دارد برای کشور پیش بیاید از نظر معیشت و اقتصاد مردم مورد بررسی قرار بدهند و تمام نقاط شکننده‌ای را که اگر به آنها برسیم نمی‌توانیم مقاومت کنیم بررسی کنند... کاری که در آن زمان انجام شد این بود که تمام نقاط بحرانی و حساس‌ترین نقاط اقتصادی و معیشت کشور برای مقاومت را بررسی کردند. در آن زمان بحث بسته شدن تنگه هرمز مطرح بود و پرسشی در این زمینه وجود داشت که اگر تنگه هرمز در جنگ نفتکش‌ها بسته شد و اگر جلفا را هم شوروی‌ها بستند، اگر ترکیه هم مرزهای خود را بست، آیا می‌توانیم تاب مقاومت داشته باشیم؟ نتیجه بررسی‌هایی که در این زمینه به عمل آمد این بود: بله... آن چیزی که از این بررسی‌ها به دست آمد این بود که این کشور و این ملت می‌تواند خودش را اداره بکند و اگر لازم است که مقاومت کند می‌تواند مقاومت خود را ادامه بدهد.
(مهندس میرحسین موسوی، پنج‌گفتار درباره انقلاب، جامعه، دفاع مقدس، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، شهریور 1377، ص 95 تا 97).
[556] روزنامه رسالت، 19 / 5 / 1370، به نقل از پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد آقای محسن غلامی، بهمن 1374، ص 163.
[557] شبکه یک سیما، برنامه سجاده آتش، پائیز، 1378.
[558] روزنامه حیات‌نو، 16 / 6 / 1380، ص 2.
[559] علاوه بر اشاره به اتمام جنگ پس از فتح خرمشهر در سال 1361، به زمان پیروزی عملیات فاو در سال 1365 و تصویب قطعنامه 598 در سال 1366 به عنوان زمان و شرایط مناسب برای پایان دادن به جنگ اشاره می‌شود.
[560] مصطفی ترک زهرانی، پایان‌نامه دکتری، نظریه تصمیم‌گیری مبتنی بر نظم دوم و پایان جنگ، ص 51.
[561] همان.
[562] جیمز دوئرتی، رابرت فالتزگراف، نظریه‌های متعارض در روابط بین‌الملل، جلد دوم، ترجمه علیرضا طیب و وحید بزرگی، نشر قومس، تهران، 1376، ص 543.
[563] آنتونی کردزمن و آبراهام واگنر، درس‌هایی از جنگ مدرن، جلد دوم، جنگ ایران و عراق، ترجمه حسین یکتا، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، منتشر نشده، ص 395.
[564] مأخذ 21، ص 51 و 52.
[565] مأخذ 21، ص 36 و 37.
[566] مأخذ 23، ص 543.
[567] مأخذ 21، ص 44 و 45.
[568] مأخذ 21، ص 43.
[569] مأخذ 23، ص 544 و 545.
[570] مأخذ 23، ص 545.
[571] شهرام چوبین معتقد است ایران جنگ و انقلاب را در یک ردیف قرارداد و آنها را در ارتباط مستقیم با یکدیگر ترسیم کرد و لذا باید در جنگ پیروز می‌شد؛ زیرا شکست در جنگ به معنای شکست در انقلاب خواهد بود و از آنجا که مدت جنگ بسیار طولانی شده، این پیروزی باید پیروزی چشم‌گیری باشد چرا که پس از گذشت سال‌ها جنگ بدون دستاوردهای عمده به منزله‌ی عدم موفقیت رژیم در رسیدن به اهدافش خواهد بود. یکی دانستن انقلاب و جنگ معنایش این است که ایجاد صلح فقط با تغییر رژیم ممکن می‌گردد. (رادیو بی. بی.سی، 19 / 10 / 1365).
[572] مأخذ 21، ص 47.
[573] محمود سریع‌القلم، «بررسی علل تطویل اختلافات منطقه‌ای»، کتاب بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع، جلد دوم، دبیرخانه و کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع، تهران، 1368 و، ص 393.
[574] به نظر می‌رسد قدرت‌های بزرگ بین‌المللی مایل بودند جنگ ایران و عراق در روندی طولانی و فرسایشی به این روش به پایان برسد تا علاوه بر انهدام قوای طرفین، همچنان زمینه‌های اختلاف برای درگیری میان دو کشور باقی بماند. ایران از چنین وضعیتی اجتناب می‌کرد.
[575] کالین‌گری در کتاب سلاح جنگ افروز نیست درباره‌ی ماهیت عملیات تهاجمی می‌نویسد: «پیروی از سبکی تهاجمی در جنگ، نشانگر عزمی معقول برای کنترل پیشامدهای نظامی و در نتیجه پیشامدهای سیاسی احتمالی است اگر دشمن سخت سرگرم خنثی‌سازی طرح‌های ابتکاری ما باشد نمی‌تواند از آزادی عمل لازم برای شروع و پیشبرد جنگ طبق خواست‌های خویش برخوردار گردد؛ البته امیدواری جناح مدافع به آن است که امکان دارد «منطق متناقض نمای جنگ» موجب شکست جناح مهاجم از طریق «گستردگی بیش از حد» آن یا اشتباه عملیاتی دیگر گردد. جاذبه‌ی اصلی داشتن حالت تهاجمی در عملیات به این دلیل است که در حالت تهاجمی می‌توان تصمیمی مطلوب را به دشمن تحمیل کرد. (دوره عالی جنگ سپاه، تهران، 1378، ص 22).
[576] کالین‌گری درباره‌ی تغییر استراتژی از دفاع به تهاجم در کتاب خود می‌نویسد: «اغلب استراتژی‌های تدافعی در جنگ الزاما نمی‌توانند پاسخ مناسبی برای این پرسش که «پیروزی از چه طریقی حاصل می‌شود؟» ارائه دهند. اگر ابتکار عمل به دست دشمن افتد او می‌تواند جنگ را به دلخواه هدایت کند. حالت تدافعی توانایی وارد آوردن ضربات مهلک بر دشمن و در نتیجه شکست او را از ما سلب می‌کند. اغلب کشورها سعی می‌کنند خود را از رویارویی با نیروهای دفاعی قدرتمند و در نتیجه شکست و نابودی بر حذر دارند.بی‌شک دستیابی به یک پیروزی خوشایند در جنگ بدون در اختیار داشتن نیروهای تهاجمی غیرممکن است. به واقع در صورت پرهیز از تهاجم از رسیدن به پاداش کامل دفاعی پیروزمندانه نیز باید چشم‌پوشی کرد. (سلاح جنگ افروز نیست، ص 22 و 23).
[577] ریچارد موریس می‌گوید: «وقتی توازن قدرت تغییر کند یا اراده جنگیدن تمام شود، یا فضای سیاسی داخل عوض شود، آمادگی پذیرش صلح فراهم می‌شود.» (مصطفی ترک زهرانی، -، ص 45).
[578] آنتونی پارسونز، سفیر سابق انگلیس در ایران، با توجه به شناختی که از جامعه‌ی ایران و ماهیت جنگ ایران و عراق داشت، با توجه به طولانی شدن جنگ و عامل مؤثر در خاتمه آن معتقد بود: «تغییرات در روحیه مردم ایران تنها عاملی است که اگر اتفاق بیفتد باعث شکست ایرانیان خواهد شد.» (خبرگزاری جمهوری اسلامی،13 / 1 / 1367).
[579] والتر گیوهان، سیطره زمان بعد چهارم در جنگ‌های مدرن، ترجمه مصطفی میخبر، انتشارات دوره عالی جنگ سپاه، 1382، ص 20.
[580] سون‌تزو در مورد ویژگی‌های پیروزی در جنگ می‌گوید: عملیات جنگی ایده‌آل عملیاتی است که با رعایت شرایط ذیل انجام شود:
الف) به دست آوردن پیروزی در کوتاه‌ترین مدت ممکن؛ ب) با کمترین ضایعات مادی و حداقل تلفات انسانی؛ ج)با وارد آوردن حداقل تلفات به دشمن؛ بر این اساس، پیروزی هدف اصلی و نهایی جنگ است. اگر دسترسی به آن بیش از اندازه دچار تأخیر شود، سلاح‌ها کند، روحیه‌ها متزلزل و گروه‌ها افسرده می‌شوند و در نتیجه به هنگام حمله نهایی، بی‌توان شده و به تنگی نفس خواهند افتاد.
(چیستر ریچاردز، «شمشیر برق‌آسا و چالاک، بررسی و نقد، «دکتر حسین حسینی، فصلنامه مطالعات دفاعی - امنیتی، تابستان 1382، شماره 35، ص 170 و 171).
[581] امام خمینی، 22 / 11 / 1361، صحیفه‌ی نور، جلد 17، ص 204.
[582] کتاب سخنرانی آقای هاشمی سال 1362، زیر نظر محسن هاشمی، تهران دفتر نشر معارف انقلاب، 1382، ص 552 و 553.
[583] آقای هاشمی در کتاب آرامش و چالش در خاطرات خود به ملاقات آقای عزت‌الله سحابی و انتقاداتی اشاره می‌کند که ایشان به حکومت و نبودن آزادی داشته است و می‌نویسد: «راجع به جنگ هم نظر منفی داشت.» (ص 527، روز دوشنبه 15 / 12 / 1362.)آقای سحابی در گفت و گوی اختصاصی با نویسنده با اشاره به ملاقات با آقای هاشمی در تاریخ ذکر شده گفت: من براساس این ملاقات به نتیجه رسیدم از این تاریخ به بعد ایران به دنبال پایان دادن به جنگ بود ولی نشد.
[584] بولتن اداره اول خلیج فارس وزارت خارجه، 10 / 2 / 1369، ص 4 و 5.
[585] همان.
[586] مأخذ 33، ص 395.
[587] علیرضا لطف‌الله زادگان، روزشمار جنگ ایران و عراق جلد 20، عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1381، ص 578، گزارش روز 18 / 5 / 1361.
[588] همان.
[589] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه 8 / 5 / 1367، شماره 132، ص 14 و 15، لندن - خبرگزاری جمهوری اسلامی، 7 / 5 / 1367.
[590] همان.
[591] همان.
[592] کلودسشون، وزیر خارجه وقت فرانسه، در آستانه عملیات رمضان درباره‌ی تأثیر پیروزی ایران می‌گوید: «پیروزی ایران می‌تواند موازنه قدرت را در خاورمیانه بر هم زند.»
(خبرگزاری جمهوری اسلامی، گزارش لحظه به لحظه عملیات رمضان، شماره 5، ص 321، گزارش روز 28 / 4 / 1361).
[593] کامیاب منافی، فرانسه، چاپ دوم، تهران، 1373، مؤسسه انتشارات وزارت خارجه، ص 218.
[594] محمد درودیان، آغاز تا پایان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ چهارم، 1380، ص 176.
[595] همان.
[596] احتشامی در کتاب خود درباره تلاش کشورهای حوزه خلیج‌فارس در شکل‌گیری توازن منطقه‌ای در دهه 1980 و در مقابله با جمهوری اسلامی آمار قابل توجهی ارائه کرده است.
(نک: سیاست خارجی ایران در دوران سازندگی، ترجمه ابراهیم متقی، زهره پوستین‌چی، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378، ص 149).
[597] کریس هیبلزگری در کتاب جنگ پست مدرن در ترسیم حلقه‌های زنجیره‌ای جنگ درباره سیاست‌های بین‌المللی در حمایت از عراق در جنگ علیه ایران و سپس علیه عراق نکات قابل توجهی را بیان می‌کند. وی می‌نویسد: جنگ، جنگ می‌آفریند. تشکیل حلقه‌های اولیه این زنجیر البته به گذشته دور بر می‌گردد. در گذشته امریکا به ایران کمک کرده بود تا به قدرتی در اندازه‌های یک امپراتوری تبدیل شود اما بعد از انقلاب، آن کشور به صورت دشمنی هولناک درآمد و به همین خاطر امریکا ناگزیر شد برای حفظ موازنه منطقه به تقویت عراق و پشتیبانی از حمله آن کشور به ایران برخیزد، اما عراق نیز به دشمنی رعب‌انگیز بدل گردید پس سیاست هم جنگ می‌آفریند.
(جنگ پست مدرن سیاست نوین درگیری، ترجمه احمدرضا تقاء، انتشارات دوره عالی جنگ، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، 1381، ص 87).
[598] مأخذ 24، ص 72.
[599] روزنامه السفیر، 20 / 11 / 1989، 29 / 8 / 1368، ترجمه سفارت جمهوری اسلامی در بیروت، 11 / 20 / 1368، ص 13.
[600] آقای هاشمی در جای دیگر می‌گوید: «فکر می‌شد که اگر عراق در جنگ شکست بخورد صدام سقوط می‌کند و این نتیجه مطلوب برای جنگ بود. (گفت و گو: با روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12) ایشان معتقد است این یک هدف مصوب و مشخص نبود. (همان).
[601] آقای هاشمی رفسنجانی، گفت و گوی اختصاصی با روزنامه کیهان، 14 / 11 / 1382، ص 12.
[602] مأخذ، ص 444، سخنرانی در تاریخ 30 / 6 / 1362.
[603] هاشمی رفسنجانی، مصاحبه‌ها سال 1362، زیر نظر محسن هاشمی، دفتر نشر معارف انقلاب، زمستان 1381، ص 115 و 113.
[604] همان.
[605] مأخذ 50، ص 13.
[606] مأخذ 50، ص 13.
[607] مأخذ 52، مقاله اهداف جنگ و پیامدهای آن، 20 / 11 / 1362، ص 175.
[608] آقای هاشمی رفسنجانی، مصاحبه با تهران تایمز، 6 / 6 / 1366، به نقل از گزارش «بررسی روند تحولات جنگ» نوشته حمید فرهادی‌نیا، نخست وزیری سال 1366، ص 73.
[609] محسن رضایی، گفت و گوی اختصاصی با حضور غلامعلی رشید، حسینی تاش، علایی محرابی و درودیان، 20 / 1 / 1382.
[610] روزنامه شرق، 8 / 2 / 1384، ص 4.
[611] گفت و گوی اختصاصی راویان جنگ با فرمانده وقت سپاه، 3 / 5 / 1365، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نوار شماره 17377، ص 4 و 5.
[612] محسن رضایی، گفت و گوی اختصاصی با حضور آقایان حسینی تاش، غلامعلی رشید، علایی و درودیان، 3 / 6 / 1382.
[613] محسن رضایی، جلسه قرارگاه مرکزی عملیات با شرکت قرارگاه‌های کربلا و نجف، 26 / 8 / 1361، به نقل از دفتر یادداشت، سردار غلامعلی رشید.
[614] محسن رضایی، تدریس جنگ ایران و عراق در دوره عالی جنگ سپاه در جمع فرماندهان ارشد سپاه، 5 / 11 / 1374.
[615] همان، 19 / 11 / 1384.
[616] همان، 26 / 11 / 1374.
[617] همان، 19 / 11 / 1374.
[618] محسن رضایی، دوره عالی جنگ سپاه، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، 20 / 7 / 1374.
[619] دکتر علی اکبر ولایتی، سایت خبری بازتاب، 12 / 1 / 1384.
[620] محسن رضایی فرمانده اسبق سپاه، روزنامه شرق، 8 / 2 / 1384، ص 4.
[621] محمد جواد لاریجانی، مصاحبه با خبرگزاری جمهوری اسلامی، روزنامه کیهان، 23 / 5 / 1367.
[622] روزنامه شرق، 15 / 7 / 1382، به نقل از روزنامه انتخاب، 14 / 6 / 1380.
[623] مأخذ 61.
[624] مأخذ 61.
[625] کریس هیبلزگری با اشاره به جنگ کویت به این موضوع از زاویه‌ی دیگری می‌نگرد و می‌نویسد: جنگ کویت نشان داد که در مواقعی برقراری صلح از پیروزی در جنگ دشوارتر است.
(جنگ پست مدرن سیاست نوین درگیری، ص 89).
[626] پافشاری ایران بر تعیین متجاوز از نظر حقوقی و سیاسی اهمیت داشت. متقابلا عراق و حامیانش از پذیرش این موضوع خودداری می‌کردند؛ البته در سفر آقای خرازی به عراق در اردیبهشت سال 1384، دولت جدید عراق، تجاوز عراق به ایران را پذیرفت. براساس همین ملاحظات ایران پس از تصویب قطعنامه 598 به دنبال تشکیل کمیته تعیین متجاوز بود. بنی‌صدر در کتاب خاطرات خود، با وجود اینکه به دنبال انتقاد از تصمیم‌گیری ایران است تصریح می‌کند: «ایران طی حدود یک سال در جبهه دیپلماسی فعالیت می‌کرد تا این خواسته (اعلام صدام به عنوان متجاوز) را بتواند عملی کند. (کتاب درس و تجربه، ص 500) آقای هاشمی نیز پس از اعلام پذیرش قطعنامه گفت: «ایران تا به حال خواستار بود که ابتدا کمیته تعیین متجاوز تشکیل شود ولی فعلا با توجه به شرایط جدید که پیش آمده از آن شرط خود صرف نظر می‌کند.» (پایان‌نامه محسن غلامی، ص 159 و 160).
[627] صدام پس از تجاوز به کویت با اشاره به فشارهای وارده به این کشور و اتهام دستیابی به سلاح اتمی در جمع نیروهای مسلح عراق به موضوعی اشاره می‌کند که قابل توجه است. وی می‌گوید: ما نیاز به بمب اتم نداریم. ما سلاح‌های شیمیایی دوگانه در اختیار داریم و طبق اطلاع ما این سلاح فقط در اختیار امریکا و شوروی می‌باشد. وقتی این سلاح شیمیایی دوگانه در عراق هست چه نیازی به بمب اتم داریم. وی سپس اضافه می‌کند: جهت اطلاع عراقی‌ها می‌گویم که این سلاح (شیمیایی دوگانه) در اواخر، در سال آخر جنگ در عراق موجود بود و ما علی‌رغم وجود آن علیه ایرانی‌ها به کار نبردیم؛ زیرا می‌دانستیم که سلاح‌هایی که در اختیار داشتیم کافی بود.
(14 / 1 / 1369، بولتن وزارت خارجه، اداره اول خلیج‌فارس، 10 / 2 / 1369، ص 5 و 6).
[628] شهرام چوبین، «ایران و جنگ از تنگنا تا آتش‌بس»، فصلنامه بررسی‌های نظامی، دافوس سپاه، شماره 10، تابستان 1371، ص 130.
[629] همان، ص 132.
[630] همان، ص 131.
[631] مأخذ 24، ص 389.
[632] مأخذ 67، 26 / 11 / 1374.
[633] ایشان در بخشی از مصاحبه می‌گوید: «پس از اتمام جلسه با امام، یکی از اعضای جلسه به من گفت چرا سکوت کردید و حرفی نزدید؟».
[634] آیت‌الله موسوی اردبیلی، مصاحبه با روزنامه آفتاب، 17 / 2 / 1383، ص 6.
[635] همان.
[636] همان.
[637] گفت و گو با آیت‌الله سید محمد علی موسوی جزایری عضو مجلس خبرگان رهبری و نماینده ولی فقیه در استان خوزستان، روزنامه کیهان، 8 / 9 / 1382، ص 12.
[638] غلامحسین نادی، نماینده وقت نجف‌آباد در مجلس، روزنامه کیهان، 29 / 2 / 1367.
[639] بعد از قبول قطعنامه از طرف جمهوری اسلامی، دشمن وارد خاک ما شد، تا 30 کیلومتری اهواز پیش آمد و پادگان حمید را پشت سرگذاشت و اقدامات دفاعی به عمل آمده کافی نبود. به این فکر افتادیم که از مردم کمک بخواهیم و من طی یک نطق تلویزیونی همه حقایق را به مردم گفتم و از آنان خواستم به خوزستان بیایند و از مقدسات خود دفاع کنند و یادآور شدم تأخیر و تعلل خطرناک است. بحمدالله جمع کثیری از اقشار مردم به سوی استان خوزستان سرازیر شدند که در بین آنان 72 نفر از ائمه جمعه و نمایندگان امام به چشم می‌خورد که از شهرهای خود همراه جمعیتی عازم جبهه شده بودند. مقام معظم رهبری هم پیشاپیش صفوف بود. پادگان‌ها، مساجد، مدارس، مصلی‌ها و همه اماکن عمومی مملو از جمعیت شد. شور و هیجان عجیبی بر همه جا حاکم بود و دشمن به نحوی فرار کرد که اصلا اثری از او دیده نشد. بعدا معلوم شد که نقشه اصلی دشمن در غرب کشور بوده است لذا برای انتقال نیروها، بین اهواز و کرمانشاه پل هوایی برقرار و عملیات غرورآفرین مرصاد رقم خورد. ما هم مایل بودیم که در انتهای جنگ دشمن قاطعیتی از ما ببیند تا فکر نکند پذیرش آتش‌بس از سرناچاری است و این آرزوی ما با خباثت دشمن محقق شد.
(گفت و گو آیت‌الله سید محمد علی موسوی جزایری عضو مجلس خبرگان رهبری و نماینده ولی فقیه در استان خوزستان روزنامه کیهان، شنبه 8 آذر 1382، شماره 17، ص 12).
[640] مأخذ 68.
[641] آیت‌الله خامنه‌ای، نماز جمعه تهران، 21 / 5 / 1367، روزنامه کیهان، 22 / 5 / 1367.
[642] هاشمی رفسنجانی، مصاحبه با ویژه‌نامه یادواره فجر، 29 / 9 / 1367، محمد جواد مظفر، محسن شمس، واحد انتشارات ستاد دهه فجر، تهران 1367، ص 48.
[643] همان، ص 52.
[644] حمله امریکا به هواپیمای مسافربری ایرباس نیز موجب نگرانی شد. آقای هاشمی درباره‌ی این حادثه می‌گوید: اسرار ایرباس به روشنی فاش نشده و معلوم نیست که پشت آن چه بود. از طرف ما چنین برداشت شد که امریکا برای مداخله مستقیم علیه ما مصمم است و احتمال پیروزی آنان را سخت نگران کرده است و حمله به ایرباس یک اخطار بود و اینکه امریکا حدی برای تجاوز به ایران قائل نیست و اهداف نظامی و اقتصادی و مردمی ما را در بر می‌گیرد و همزمان به سکوهای نفتی و کشتی‌های غیرنظامی و ناوهای جنگی حمله کردند.
(کتاب حقیقت‌ها و مصلحت‌ها، گفت و گو با مسعود سفیری، نشر نی، 1378، ص 97).
[645] محسن غلامی، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد علوم سیاسی، انتشارات دانشگاه تهران، بهمن، 1374، ص 159 و 160.
[646] آیت‌الله موسوی اردبیلی، مصاحبه با ویژه‌نامه یادواره فجر، 23 / 9 / 1367.
[647] امام خمینی، پیام به روحانیون سراسر کشور، 3 / 12 / 1367، صحیفه‌نور، جلد 21، ص 94 و 95.
[648] بنابر توضیح آقای رضایی در مصاحبه‌ی اختصاصی، ایشان در پاسخ به درخواست آقای هاشمی درباره امکانات لازم برای ادامه‌ی جنگ نامه را تهیه کردند ولی آقای هاشمی از این نامه برای ضرورت خاتمه دادن به جنگ بهره‌برداری کرد و نامه را به امام تحویل داد.
[649] سردار رشید از فرماندهان جنگ معتقد است در صورت توجه به پیشنهاد سپاه در سال 1364 برای ساماندهی و بسیج 1500 گردان نیرو با هدف انجام عملیات در جنوب، این امکان وجود داشت که جنگ با پیروزی ایران به پایان برسد.
(گفت و گوی تلفنی، 16 / 11 / 1384).
[650] مهندس موسوی نخست‌وزیر وقت با مشاهده شرایط جدید به مسئله‌ای اشاره می‌کند که قابل توجه است. ایشان می‌گوید: این فراز و نشیب‌های جنگ به خوبی نشان می‌دهد که اگر ما هر چند اسیر توهم بشویم که مثلا دردسر جنگ زیاد شده و بهتر است مقداری کوتاه بیاییم و نظایر اینها، این تصور ما را به آنجا خواهد رساند که درست از همین نقطه دشمنان ما استفاده بکنند.
(مصاحبه با مجله پاسدار اسلام، روزنامه اطلاعات، 11 / 4 / 67، ص 7).
[651] هنری کیسینجر، وزیر خارجه اسبق امریکا، پس از سقوط هواپیمای ایرباس طی مقاله‌ای در هفته‌نامه نیوزویک به امریکا توصیه کرد زمان از سرگرفتن رابطه با ایران فرا رسیده است. وی اظهار عقیده کرد: کمتر کشورهایی در جهان هستند که مانند ایران و ایالات متحده هیچ دلیلی برای نزاع نداشته و همه دلایل را برای دوستی و همکاری داشته باشند. وی با اشاره به حفظ تمامیت ارضی ایران به عنوان یکی از منافع اصلی امریکا با اشاره به درگیری ایران و امریکا در خلیج‌فارس نوشت: آنها دیر یا زود باید درک کنند که ستیزه‌جویی علیه ابرقدرتی که از کشور آنها فاصله جغرافیای زیادی دارد، اقدام عاقلانه نیست و آنها را در برابر ابرقدرت دیگری (شوروی) که در همسایگی قرار گرفته و همیشه آرزوی تجزیه ایران و تسلط بر آن کشور داشته ضعیف می‌سازد.
(خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، شماره 119، ص 44، رادیو اسرائیل، 25 / 4 / 67).
[652] اظهارات دکتر منصور لاریجانی، به نویسنده 4 / 10 / 1378 (ایشان کتاب را در سفر به عراق مطالعه کرده است.).
[653] پرفسور رمضانی استاد علوم بین‌المللی و دولتی در دانشگاه ویرجینیا در امریکا معتقد است ایران از مدت‌ها پیش در فکر خاتمه دادن به این جنگ بوده است (نشریه خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 1 / 5 / 67 شماره 125، ص 41 و 42). ایران از نظر نظامی متوجه شده بود که نمی‌تواند به پیروزی برسد و تصادفی نبود که در تیرماه 1366 قطعنامه 598 را به طور کامل رد نکرد (چارچوبی تحلیلی برای سیاست خارجی ایران، تهران، 1380، ص 72 و 73) از نظر وی تصمیم ایران در حقیقت فقط نباید مربوط به این وضع نظامی اخیر یا وضع اقتصادی اخیر باشد برای اینکه در حقیقت وقتی در ژوئیه 1987 این قطعنامه سازمان ملل متحد راجع به جنگ ایران و عراق صادر شد در آن موقع ایران به اصطلاح برعکس گذشته این را بلافاصله رد نکرد.. بنابراین می‌شود گفت که از یک لحاظ این تصمیم ایران در حقیقت دنباله آن روش تابستان گذشته است که به علاوه ایران می‌خواست در مقابل عراق از لحاظ دیپلماسی هم استفاده بکند. در حال حاضر مهم‌ترین مسئله این بود که اگر قطع جنگ به نفع انقلاب ایران هست اشکالی ندارد. (نشریه خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 1 / 5 / 67، شماره 125، ص 141 و 142). وی در جای دیگری درباره هدف ایران در مورد جنگ و آیا اینکه ایران به دنبال صدور انقلاب بود، می‌نویسد: پذیرش قطعنامه 598 دست کم نشانه آن است که از دید واقع‌گرایان ایرانی، اولویت نخست، برپا کردن انقلاب اسلامی در داخل است و نه صدور آن به خارج. (کتاب چارچوب تحلیلی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ص 72).
[654] خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، 20 / 5 / 1367، شماره 144، ص 36، رادیو امریکا، 19 / 5 / 1367.
[655] محمد درودیان، پایان جنگ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص 211.
[656] همان.
[657] همان.
[658] همان، ص 210.
[659] اصغر جعفری ولدانی، روابط ایران و عراق در سال‌های 1998 - 2003 - مسائل ایران و عراق، انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر، تهران، ص 12.
[660] همان.
[661] مأخذ 1، ص 203.
[662] مأخذ 1، ص 204.
[663] مأخذ 1، ص 203.
[664] گفت و گوی اختصاصی با دکتر ولایتی وزیر خارجه وقت، 20 / 6 / 1385.
[665] مأخذ 1، ص 236.
[666] مأخذ 1، ص 247.
[667] مأخذ 1، ص 248.
[668] مأخذ 1، ص 256.
[669] مأخذ 1، ص 257.
[670] مأخذ 1، ص 258.
[671] این موضوع دو هفته پس از اشغال کویت به دست ارتش عراق بود.
[672] مأخذ 1، ص 278 و 279.
[673] مأخذ 1، ص 284.
[674] مأخذ 1، ص 285.
[675] مأخذ 1، ص 285.
[676] مأخذ 1، ص 287.
[677] مأخذ 1، ص 287.
[678] باب وود وارد، فرماندهان، ترجمه فریدون دولتشاهی، انتشارات اطلاعات، تهران، 1371، ص 243.
[679] شهرام چوبین، «سیاست‌های منطقه‌ای جنگ هشت ساله»، کتاب دیدگاه‌های بین‌المللی جنگ خلیج‌فارس،ویراسته الکس دنچف وان کوهن، ترجمه محسن حسین آریا، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1375، ص 6.
[680] روح‌الله کارگر رمضانی، چارچوب تحلیلی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ترجمه علی‌رضا طیب، نشر نی، تهران، 1380، ص 85.
[681] گریگوری گاوز (دانشیار علوم سیاسی دانشگاه ورمونت امریکا)، «تصمیم عراق برای آغاز جنگ در سال‌های 1980 و 1990»، ترجمه لیلا چمن‌خواه ورندی، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، تابستان 1382، شماره 34، ص 126 و 127.
[682] همان، ص 131 تا 133.
[683] همان، ص 123.
[684] دکتر روحانی دبیر وقت شورای امنیت، سخنرانی در گردهمایی سراسری ائمه جمعه کشور، فصلنامه راهبرد، شماره 18، زمستان 1379، ص 15.
[685] انوشیروان احتشامی، سیاست خارجی، ایران در دوران سازندگی، ترجمه ابراهیم متقی، زهره پوستین‌چی، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378، ص 113 و 114.
[686] گراهام فولر، قبله عالم، ترجمه عباس مخبر، نشر مرکز، 1373، ص 620.
[687] دکتر محسن میلانی، سیاست خارجی ایران در صحنه جهانی، ترجمه دکتر نوذر شفیعی، فصلنامه راهبرد، مرکز تحقیقات استراتژیک، بهار 1383، شماره 31، ص 193 و 194.
[688] مأخذ 30، ص 114 و 115.
[689] هنری کیسینجر، دیپلماسی امریکا در قرن 21، ترجمه ابوالقاسم راه‌چمنی، انتشارات ابرار معاصر تهران، پاییز 1381، ص 311 و 312.
[690] همان، ص 316 و 317.
[691] پیتر مارسدن، طالبان، ترجمه کاظم فیروزمند، انتشارات نشر مرکز، اسفند 1379، ص 75 و 76.
[692] مایکل روبین، «چه کسی مسئول شکل‌گیری طالبان است؟» ترجمه مرکز تحقیقات استراتژیک، بولتن گزارش تحلیلی، اردیبهشت 1381، شماره 14، ص 17.
[693] ویلیام منلی، «سیاست خارجی طالبان»، ترجمه دکتر محمدرضا دهشیری، فصلنامه نهضت، مؤسسه اندیشه‌سازان نور، پاییز 1379، شماره 3، ص 132 و 133.
[694] مأخذ 36، ص 74.
[695] مأخذ 36،ص 73.
[696] وحید مژده، افغانستان و پنج سال سلطه طالبان، انتشارات نشر نی، تهران، چاپ دوم 1382، ص 19.
[697] همان، ص 151.
[698] مأخذ 37.
[699] دکتر نوذر شفیعی «ارزیابی راهبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی در افغانستان»، کتاب استراتژی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1384، ص 229 و 230.
[700] هنری کیسینجر، «خاورمیانه جهانی دستخوش تحول»، فصلی از کتاب: آیا ایالات متحده به سیاست خارجی نیاز دارد؟، ترجمه‌ی عبدالرضا هوشنگ مهدوی، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره اول و دوم، مهر و آبان 1380، ص 17.
[701] مأخذ 36، ص 186.
[702] مأخذ 36، ص 185.
[703] مأخذ 38، ص 149 - 148.
[704] مأخذ 36، ص 149 - 148.
[705] یازده سپتامبر آغاز عصر نو در سیاست جهانی، مجموعه مقالات، جلد اول، گروه نویسندگان، نشر دیگر، تهران، پاییز 1380، ص 52.
[706] همان، ص 21.
[707] گفت و گو با محسن امین‌زاده، (معاون سابق وزارت خارجه)، قسمت دوم، روزنامه شرق، 1 / 9 / 1384، ص 5.
[708] مرکز پیش‌بینی‌های استراتژیک، «17 سپتامبر»، مؤسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی تهران، بولتن حمله به امریکا، شماره 5، 26 / 2 / 1380 ص 5.
[709] محسن امین‌زاده «سرانجام بحران روابط ایران و امریکا»، ماهنامه نامه، شماره 49، اردیبهشت 1385، ص 12 و 13.
[710] حسن روحانی، دبیر وقت شورای امنیت، گفت و گو، روزنامه ایران، ویژه‌نامه معادله چهارم، بهمن 1384، ص 9.
[711] مأخذ 52.
[712] مأخذ 52.
[713] شیرین هانتر، سیاست منطقه‌ای عمل‌گرایانه ایران، ترجمه داریوش مصطفوی، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، انتشارات وزارت خارجه، تیر 1382، شماره 43، ص 256 و 257.
[714] محمد حسین مظفری، «دکترین بوش و ابعاد حقوقی تهاجم به عراق»، ماهنامه اطلاعات سیاسی - اقتصادی، خرداد و تیر 1382 شماره 189 و 190، ص 31 و 32.
[715] گزارش نیروهای نظامی (منبع محفوظ است.).
[716] همان.
[717] مجموعه گزارش‌های روزانه، جنگ سلطه ویژه عراق، نیروی قدس سپاه، جلد دوم، گزارش روز 12 / 1 / 1382، ص 17.
[718] همان، ص 18، گزارش 13 / 1 / 1382.
[719] مجموعه گزارش روزانه، جنگ سلطه ویژه عراق، نیروی قدس سپاه، جلد اول، شماره 1 تا 11، گزارش روزانه 29 / 12 / 1381، ص 26.
[720] هنری کیسینجر Media trbiun international ترجمه سعید آقاعلیجانی، سایت ایران امروز 5 / 12 / 1382.
[721] مجموعه نقد و بررسی جنگ نگارش شده و مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه به چاپ رسانده است